Ξέρουμε ότι οι απόψεις του Εμμανουήλ Ροΐδη για τα ελληνικά κόμματα δεν είναι κολακευτικές. Τα θεωρεί συνασπισμούς ιδιοτελών ανθρώπων που οργανωμένα αποβλέπουν στη λαθρεπιβασία. «Αν υπήρχε λεξικόν της νεοελληνικής γλώσσης», γράφει στον «Ασμοδαίο» το 1875, «νομίζομεν ότι ο ορισμός της λέξεως “κόμμα” ήθελεν είναι ο ακόλουθος: “Ομάς ανθρώπων ειδότων ν’ αναγινώσκωσι και ν’ ανορθογραφώσιν, εχόντων χείρας και πόδας υγιείς αλλά μισούντων πάσαν εργασίαν, οίτινες, ενούμενοι υπό ένα οιονδήποτε αρχηγόν, ζητούσι ν’ αναβιβάσωσιν αυτόν διά παντός μέσου εις την έδραν πρωθυπουργού, ίνα παράσχη αυτοίς τα μέσα να ζώσι χωρίς να σκάπτωσι”».
Ο αφοριστικός χαρακτήρας της ροϊδικής σάτιρας συλλαμβάνει μια διαχρονική πτυχή του κομματικού raison d’etre στην Ελλάδα, αλλά, κατανοητό για τα δεδομένα της εποχής του, παραλείπει μια σημαντική λειτουργία των κομμάτων σήμερα – τον γραφειοκρατικό χαρακτήρα τους. Οχι ότι τα ελληνικά κόμματα μετατράπηκαν σε πλήρως εκλογικευμένους οργανισμούς σαν αυτούς των ομολόγων τους στη βόρεια Ευρώπη, αλλά έχουν αναπτύξει μια στοιχειώδη επαγγελματική δομή (εν πολλοίς με δημόσιο χρήμα), κάποιους κανόνες λειτουργίας (έστω και ελαστικά ερμηνευόμενους) και νοοτροπία αυτοσυντήρησης (που χαρακτηρίζει κάθε οργανωμένο σύστημα). Η κομματική γραφειοκρατία είτε ως κανόνες είτε ως νοοτροπία – ρητορικό πλαίσιο, ενεργοποιείται σε κρίσιμες στιγμές, όπως λ.χ. στις εκλογές για νέο πρόεδρο στον ΣΥΡΙΖΑ και το ΠΑΣΟΚ.
Ανεξάρτητα από τη γνώμη που έχει κανείς γι’ αυτόν ως πολιτικό ηγέτη, ο Κασσελάκης ήρθε σε σύγκρουση με τον βαθύ ΣΥΡΙΖΑ. Προβλέψιμα, η κομματική γραφειοκρατία αντέδρασε σφοδρά στον μετασχηματισμό του κόμματος σε αρχηγική οργάνωση και, χρησιμοποιώντας τους κανόνες της, κατάφερε να μεθοδεύσει την αποπομπή του. Οι γραφειοκρατίες αντιδρούν, γενικά, σε ριζικές αλλαγές, καθότι οι τελευταίες αναδιατάσσουν αξίες, ρουτίνες, ρόλους και ισχύ.
Η ιδέα ότι ένας ηγέτης μπορεί να αλλάξει συθέμελα ένα σύγχρονο κόμμα είναι φενάκη. Ακόμη και ο Σημίτης και ο Κυρ. Μητσοτάκης, που εισήγαγαν φρέσκο πολιτικό λόγο και, ενίοτε, νέο τρόπο λειτουργίας στα κόμματά τους, δεν τα άλλαξαν ριζικά αλλά προσαυξητικά. Ο ηγέτης είναι πολύτιμος στον βαθμό που κερδίζει εκλογές και η γραφειοκρατία χρήσιμη στο μέτρο που οργανώνει τη μεσολάβηση του ηγέτη με τους εκλογείς. Η σχέση τους είναι, προς αμοιβαίο όφελος, συμβιωτική.
Οι ηγέτες έχουν κυρίαρχο ρόλο όταν λειτουργούν ως entrepreneurs: όταν ιδρύουν νεοφυή κόμματα στα οποία, καθότι δεν έχει αναπτυχθεί ακόμη κομματική γραφειοκρατία, ηγεμονεύουν ιδεολογικά και πολιτικά. Σε τέτοιες περιπτώσεις το κόμμα είναι λιγότερο οργανισμός και περισσότερο όργανο του ηγέτη. Το καλύτερο παράδειγμα πολιτικού entrepreneur στη νεότερη Ιστορία παραμένει ο Ανδρέας Παπανδρέου.
Η νοοτροπία αυτοσυντήρησης που χαρακτηρίζει την κομματική γραφειοκρατία εμποτίζει τη ρητορική διά της οποίας επιζητείται νομιμοποίηση και διεκδικείται η πειθώ. Στοιχείο της ρητορικής αυτής είναι ο κομματικά αυτοαναφορικός λόγος των υποψηφίων για την προεδρία του ΠΑΣΟΚ. Αλλο στοιχείο είναι ο κομματικός πατριωτισμός. Ποιο είναι το κυριότερο επιχείρημα όσων αντιτίθενται στην υποψηφιότητα της Αννας Διαμαντοπούλου για την προεδρία του ΠΑΣΟΚ; Της λείπουν κομματικά ένσημα! «Λείπεις 11 χρόνια Αννα από τις μάχες», της είπε ο Παύλος Γερουλάνος. «Πώς ελπίζεις να γυρίσεις πίσω και να εμπνεύσεις εμάς;».
Ενα κόμμα εξουσίας καλείται να απαντήσει στο εξής ερώτημα: τι πιθανότητες έχει ο πρόεδρός του να θεωρηθεί ικανός να κρατήσει το πηδάλιο της χώρας, ιδιαίτερα σε σύγκριση με τον επικεφαλής του αντίπαλου κυβερνώντος κόμματος;
Προσέξτε την κριτική. Οχι τι πρεσβεύεις, ούτε ποιος είναι ο χαρακτήρας σου, αλλά πού ήσουν. Η γραφειοκρατική νοοτροπία υπογραμμίζει, με πολεμικούς όρους, την εργασιακή συνεισφορά (εξ ου και η ανάγκη για κομματικά ένσημα), όχι τη φρεσκάδα ιδεών ή το ηγετικό ανάστημα. Το κόμμα καλείται να λειτουργήσει σαν οργανισμός κοινωνικής ασφάλισης, όπου τα τελευταία χρόνια ασφάλισης του εργαζομένου είναι τα πιο σημαντικά!
Ενα κόμμα εξουσίας, όμως, όπως ήταν και σωστά θέλει να είναι το ΠΑΣΟΚ, καλείται πρωτίστως να απαντήσει στο εξής ερώτημα: τι πιθανότητες έχει ο πρόεδρός του να θεωρηθεί αξιόπιστα υποψήφιος κυβερνήτης, ικανός να κρατήσει το πηδάλιο της χώρας, ιδιαίτερα σε σύγκριση με τον επικεφαλής του αντίπαλου κυβερνώντος κόμματος; Ποιον μπορούμε βάσιμα να φανταστούμε στον πρωθυπουργικό θώκο; Ποιος/ποια διαθέτει κινητοποιό πολιτικό πρόταγμα, κατατεθειμένο έργο καλής διακυβέρνησης και πολιτική ακτινοβολία διεθνούς εμβέλειας;
Οταν ακούς υποψήφιο ηγέτη κόμματος να υποβιβάζει τον ρόλο του ως επικεφαλής, χάριν της «ομαδικότητας», οφείλεις να είσαι καχύποπτος – ο υποψήφιος δεν κατανοεί τι σημαίνει ηγεσία. Οπως σοφά παρατήρησε ο Μαξ Βέμπερ, σε ένα ανταγωνιστικό πολιτικό σύστημα, ο ηγέτης εμπνέει και κατευθύνει την άπνοη γραφειοκρατία, δεν είναι στέλεχος που απλώς συντονίζει. «Πιστεύω πάρα πολύ και στις ομάδες», είπε σε συνέντευξή του ο κ. Χάρης Δούκας. «Προτείν[ω] ένα μοντέλο συνδιαμόρφωσης, όπου η ηγεσία θα δίνει πάρα πολύ μεγάλη έμφαση στη συμμετοχή […]».
Συγκινητική η ομαδικότητα στο μπάσκετ, αλλά στο καμίνι της κομματικής πολιτικής ο ηγέτης, παρατηρεί ο Βέμπερ, χρειάζεται «πάθος», «υπευθυνότητα» και «ευθυκρισία», ακόμη και «ηρωικό» χαρακτήρα: «να αντέχει ακόμη και την ήττα όλων των ελπίδων του». Διαθέτει αυτό το ηγετικό μέταλλο ένας υποψήφιος που, λίγους μήνες μετά την εκλογή του στη δημαρχία της Αθήνας, χωρίς να προλάβει να δώσει δείγματα έργου στον δήμο του, έβαλε πλώρη να κυβερνήσει τη χώρα ολόκληρη; Πρεσβεύει κάτι πολιτικά πρωτότυπο και ρεαλιστικά ερεθιστικό, πέραν των κοινοτοπιών περί «αλλαγής»;
Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.
