Γιατί η σύνδεση του τρένου με τη σοσιαλδημοκρατία; ∆ιότι το τρένο είναι το κλασικό σύμβολο της βιομηχανικής εποχής, πάνω στην οποία θεμελιώθηκε η σοσιαλδημοκρατία, ο ίδιος ο σιδηρόδρομος αποτέλεσε το μέσο που της επέτρεψε τη διάδοση, και οι σιδηροδρομικοί βρίσκονταν πάντοτε στην πρωτοπορία των σοσιαλδημοκρατικών κινημάτων. Ο κόσμος και ο κορμός των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων ήταν τα συνδικάτα, μια πυκνή δομή τοπικών οργανώσεων και περιφερειακών επιτροπών, οι διεκδικήσεις του βιομηχανικού κόσμου της εργασίας, οργανωμένες γύρω από τον τύπο της ζωής του βιομηχανικού εργάτη. Η σοσιαλδημοκρατία υπήρξε έκφραση της βιομηχανικής κουλτούρας. Τίποτε από όλα αυτά δεν ισχύει στην Ελλάδα. Ιχνη σοσιαλδημοκρατίας υπήρξαν, όπως και σιδηροδρόμου. Το στοίχημα όμως του σιδηροδρόμου στην Ελλάδα χάθηκε, όπως και της σοσιαλδημοκρατίας. Το ΠΑΣΟΚ, από την ίδρυσή του, προγραμματικά δεν ήταν σοσιαλδημοκρατικό, και ο ιδρυτής του το εξήγησε πολλές φορές. Σήμερα το όνομα «σοσιαλδημοκρατία» χρησιμοποιείται ως brand name, για πολιτικές επιδιώξεις, οι οποίες ελάχιστα σχετίζονται με την ιστορία της σοσιαλδημοκρατίας.
Ο Ανδρέας Παπανδρέου, επειδή ήταν ένας οξυδερκής αναλυτής, θεωρούσε ήδη από το 1983 ότι η οικονομική πολιτική πάνω στην οποία η σοσιαλδημοκρατία θεμελίωνε τις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις της και το κράτος ευημερίας, δηλαδή ο κεϊνσιανισμός, συνιστούσε αδιέξοδο. Αντιλήφθηκε αρκετά έγκαιρα ότι μια παρόμοια πολιτική, με εθνικά χαρακτηριστικά, σε εποχή παγκοσμιοποίησης δεν μπορούσε να λειτουργήσει χωρίς διεθνείς ρυθμίσεις και κυρίως χωρίς μια επανατοποθέτηση των σχέσεων Βορρά και Νότου.
Το 1987 θα υποστηρίξει ότι για να έχεις κράτος πρόνοιας πρέπει να έχεις κερδίσει τη μάχη της παραγωγικότητας. Βλέποντας την ελληνική βιομηχανία να συρρικνώνεται, το απέδιδε στην υπερβολική δανειακή της εξάρτηση, κυρίως από το κράτος, και πρότεινε την ενίσχυση του ελληνικού Χρηματιστηρίου, τον περιορισμό της δημόσιας απασχόλησης, την εισαγωγή ιδιωτικών επιχειρήσεων και κριτηρίων στον δημόσιο χώρο, την ευελιξία των πολιτικών απασχόλησης κ.λπ. Η ελληνική βιομηχανική ανταγωνιστικότητα βέβαια δεν ανένηψε έκτοτε. Ο Παπανδρέου αναγνώριζε ότι ο διαχειριστικός ρόλος των σοσιαλιστών στην οικονομία τούς απέδιδε πλεονεκτήματα στον βαθμό που ο κύκλος ήταν ανοδικός, αλλά τους χρέωναν όλες τις αποτυχίες όταν ο κύκλος ήταν καθοδικός. Ωστόσο, ο ίδιος δεν μπορούσε να πράξει διαφορετικά. Ηταν αδιανόητο για τη σοσιαλδημοκρατία να σκεφτεί τον ρόλο της εκτός διακυβέρνησης.
Για την υπέρβαση, για το εναλλακτικό σχέδιο, για την ανασύνθεση της δημοκρατικής παράταξης, δεν ακούμε έως τώρα ένα λόγο αναλυτικό για το τι, το πώς και με ποιους.
Μια πρόσφατη εκτενής συγκριτική μελέτη είκοσι πέντε δημοκρατικών χωρών για το διάστημα των τελευταίων εβδομήντα χρόνων (Thomas Piketty, Amory Gethin, Clara Martinez-Toledano, «Πολιτικές διαιρετικές τομές και κοινωνικές ανισότητες», Τόπος 2024) τοποθετεί και την εξέλιξη του ελληνικού σοσιαλιστικού κόμματος στις αντίστοιχες διεθνείς τάσεις. Η μελέτη αυτή βασίζεται σε δύο άξονες με βάση τους οποίους κατηγοριοποιεί τις πολιτικές προτιμήσεις, τον άξονα των κοινωνικών ανισοτήτων και τον άξονα των ταυτοτήτων, και εισάγει παραμέτρους όπως οι πολλαπλές ελίτ (η μία με άξονα τον πλούτο και η άλλη με άξονα τη μόρφωση). Συμπεραίνει ότι σχεδόν σε όλες τις χώρες που μελετήθηκαν παρατηρήθηκε μια σημαντική μετατόπιση: τα κόμματα που επαγγέλθηκαν τη μείωση ή την άρση των κοινωνικών ανισοτήτων, από κόμματα των μη προνομιούχων έγιναν κόμματα των μορφωμένων στρωμάτων. Το ΠΑΣΟΚ, μάλιστα, στη δεκαετία του 1990, ψηφιζόταν και από τους ευπορότερους και τους πιο μορφωμένους. Τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα έπαψαν βαθμιαία να έχουν στο κέντρο των ενδιαφερόντων τους τις κοινωνικές ανισότητες και χαλάρωσαν τους δεσμούς τους με τα φτωχότερα κοινωνικά στρώματα. Μετακινήθηκαν σε άυλες αξίες, στα δικαιώματα και στη διεκδίκηση αυτοπροσδιορισμού του φιλελεύθερου ατόμου. Αντίστοιχα, τα φτωχότερα στρώματα μετατοπίστηκαν σε θέσεις αντιπαγκοσμιοποίησης και διεκδίκησης του εθνικού χώρου απέναντι τόσο στους πάνω (Ε.Ε., διεθνείς χρηματοπιστωτικές ρυθμίσεις) όσο και στους κάτω (μετανάστες), και σε αναζήτηση ταυτότητας προσέγγισαν αυτούς που τους τα πρόσφεραν, δηλαδή τα κόμματα της ακραίας Δεξιάς. Με τον τρόπο αυτό, από τον εικοστό στον εικοστό πρώτο αιώνα, η πολιτική γεωγραφία άλλαξε.
Τα κόμματα ως οργανισμοί είναι σαν τα κελύφη που βλέπουμε στην αμμουδιά. Εχουν χάσει την αρχική τους ζωή, δηλαδή τους οργανισμούς που τα δημιούργησαν, ενώ τα περιφέρουν ως κελύφη τους άλλα αμφίβια όντα. Η γενεσιουργός δύναμη του ΠΑΣΟΚ πριν από 50 χρόνια δεν ήταν η σοσιαλδημοκρατική του ταυτότητα, αλλά το γεγονός ότι εκπλήρωσε ένα χρέος από την εποχή του τέλους του Εμφυλίου. Επανένωσε τη χώρα και κατάργησε τους διαχωρισμούς νικητών και ηττημένων. Μαζί με το χρέος αυτό, που του έδωσε ιστορική αποστολή, δημιούργησε θεσμούς κράτους προνοίας, αλλά χωρίς την αντίστοιχη οικονομική ευρωστία των χωρών της Δυτικής Ευρώπης, και σε μια εποχή που εκείνες οι πολιτικές έφταναν σε αδιέξοδο. Και τώρα; Στην αντίστοιχη θέση της δεκαετίας του ’40, τηρουμένων των αναλογιών, είναι η δεκαετία της κρίσης. Οι πληγές και τα χάσματα δεν έχουν κλείσει ακόμη. Αλλά για την υπέρβαση, για την ανάταξη της χώρας και το εναλλακτικό σχέδιο, για την ανασύνθεση της δημοκρατικής παράταξης, δεν ακούμε έως τώρα ένα λόγο αναλυτικό για το τι, το πώς και με ποιους, αλλά λόγους μονοσήμαντα επιτελεστικούς προς χάριν επικοινωνιακής επιτυχίας.
*Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι ομότιμος καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
