Την πρώτη φορά που είδα πριν από πολλά χρόνια κάποιον να μιλάει δημόσια για το πρόβλημα ψυχικής του υγείας αναθάρρησα. Μεγαλώσαμε σε μία χώρα όπου για το άγχος σού πρότειναν να φιλήσεις την εικονίτσα του Χριστού και για τον πανικό να βγεις λίγο έξω να πάρεις αέρα, αν ζούσες σε καθεστώς γνήσιου υπαρξιακού τρόμου «δεν ήταν τίποτα, θα περνούσε», ενώ, αν τυχόν παραπονιόσουν για τις δυσκολίες σου, οι παππούδες που γεννήθηκαν στην Κατοχή, επιβίωσαν από τον Εμφύλιο και έζησαν με ξερό ψωμί θα σ’ έβαζαν στη θέση σου. Η γενιά των γονιών μας δεν πήγαινε στον γιατρό. Ακόμη κι αν είχε κάτι σοβαρό στην ψυχή της. Ακόμη κι αν το μυαλό υπολειτουργούσε.
Μέσα σε μία γενιά φαίνεται να έχουμε περάσει στο άλλο άκρο. Μερικά βράδια πιάνω τον εαυτό μου να παρακολουθεί την αυτοσκηνοθετημένη ζωή ενός αυτοδιαγνωσμένα καταθλιπτικού στο ίντερνετ. Μας λέει πώς περνάει τη μέρα του και πώς πασχίζει να εκτελέσει στοιχειώδεις λειτουργίες, να πλυθεί, να κάνει τα ψώνια, να βάλει μια μπουκιά στο στόμα του. Γιατί το βλέπω αυτό, αν όχι για να νιώσω καλά με τον εαυτό μου; Κι ύστερα είναι όλες αυτές οι αυτοδιαγνώσεις. «Εχω ελλειμματική προσοχή», σου λέει κάποιος και απαλλάσσεται τάχα από το μαρτύριο του να πασχίζει να διαβάσει κάτι εκτενέστερο από ποστ αυτολύπησης στο νεκροταφείο της προσοχής, το φέισμπουκ.
Εχω εποχιακή κατάθλιψη, λέει η άλλη, απλώς επειδή δεν νιώθει πρωί πρωί σε διάθεση για τσάι μάτσα, καρπούς και δίωρη γιόγκα στην παγωνιά. Η ψυχολογικοποιημένη γλώσσα έχει γίνει η γλώσσα μας. Οι ψυχίατροι, οι ψυχολόγοι, οι προπονητές «του βίου» (η αρχαιοπρέπεια πάντα προσδίδει μία σοβαρότητα) περιφέρονται σαν σύγχρονοι μάγοι της φυλής στα κοινωνικά δίκτυα, στις εκδηλώσεις, στα εκδοτικά εγχειρήματα και πουλάνε διαγνώσεις, αναλύσεις, ιδέες που όταν πας να σταθείς απέναντί τους κριτικά μπορεί να φανείς και λίγο κάπως. Και μιλούν με την ίδια σαγηνευτική φωνή του ανθρώπου που έχει βιώσει μία προσωπική αποκάλυψη.
Ας είναι. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι ζούμε σε μια συνθήκη διαρκούς αυτοδιόρθωσης – δείτε πόσα μικρά κορίτσια ξυπνάνε πρωί πρωί να βάλουν αντιγηραντική κρέμα σ’ ένα προσωπάκι που είναι, αντικειμενικά, παιδικό. Μιλάμε για την ψυχική υγεία περισσότερο από ποτέ. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει πως την εξασφαλίζουμε. Αντίθετα, υποστηρίζω πως την υπονομεύουμε. Σύμφωνα με έρευνα του Ευρωβαρόμετρου για το 2024, 46% των Ευρωπαίων, σχεδόν οι μισοί, είπαν πως αντιμετωπίζουν πρόβλημα με την ψυχική τους υγεία. Μπορεί, σε αντίθεση με τους γονείς μας, να παίζουμε στα δάχτυλα τις έννοιες του τραύματος, του πανικού, του άγχους και του τρόμου, αλλά δεν σημαίνει πως κάνουμε όντως κάτι γι’ αυτό ή πως όσα κάνουμε είναι αρκετά για να εξισορροπήσουν το έργο του μηχανισμού της ανεπάρκειας.
Ο πολιτισμός μας κάνει τους ανθρώπους να αισθάνονται διαρκώς ανεπαρκείς. Τους βομβαρδίζει με πράγματα που πρέπει οπωσδήποτε να κάνουν. Τους πουλάει υπηρεσίες για όταν είναι στα ψηλά. Και τους πουλάει υπηρεσίες για τις πιο χαμηλές τους στιγμές. Τους θέτει άπιαστα σωματικά «πρότυπα», άπιαστους οικονομικούς στόχους, φαντασιώσεις ακόμη και για το πόσο ηθικοί και συγκροτημένοι θα έπρεπε να είναι. Είναι μία απανθρωποποίηση του ανθρώπου, μια που όλοι μας είμαστε ελλειματικοί και προβληματικοί από τη φύση μας και γι’ αυτό αγαπάμε τη μουσική, τη λογοτεχνία κλπ.
Ζούμε σε μία συνθήκη ψευδούς αποδοχής. Δεν σε κρίνουν για τη χάλια ψυχική σου υγεία, αλλά σου πουλάνε πράγματα όταν βρίσκεσαι στα τάρταρα της ανθρώπινης ύπαρξης (βίντεο αποδοχής, καταναλωτικά αγαθά που αύριο δεν θα θυμάσαι καν ότι αγόρασες, αυτολύπηση και σειρές). Δεν σε κρίνουν για το σώμα σου, αλλά σου πουλάνε άλλα σώματα που είναι μυώδη και γεμάτα φλέβες. Δεν σε κρίνουν αν έχεις ελλειμματική προσοχή, σε αφήνουν ν’ ανακαλύψεις μόνος σου πως ο εθισμός σου σε μικρές δόσεις σεροτονίνης θα καταστρέψει την ικανότητά σου να θέτεις μακροπρόθεσμους στόχους και να τους πιάνεις, με άλλα λόγια μπορεί να επηρεάσει τις σχολικές σου επιδόσεις, τη δουλειά σου και την ικανότητά σου να απολαύσεις κάποια μέρα τον Τολστόι. Συγγνώμη, αλλά ίσως η απάντηση στην κατάρρευση του νοήματος να μην είναι εκείνος εκεί ο ατμομάγειρας που είδες στο ίντερνετ.
