Ο Κώστας Σημίτης προτιμά να γράφει βιβλία. Ο Κώστας Καραμανλής προτιμά τη σιωπή. Ο Αντώνης Σαμαράς προτιμά να κάνει θόρυβο. Τρεις πρώην πρωθυπουργοί, με εντελώς διαφορετικές προσεγγίσεις στη ζωή μετά την εξουσία. Ομως, οι επιλογές τους δεν αντανακλούν μόνο την προσωπικότητά τους, αλλά και τον τρόπο που διαχειρίζονται την πολιτική τους κληρονομιά.
Η πολιτική υστεροφημία ενός ηγέτη συνδέεται άρρηκτα με την ποιότητα και τα αποτελέσματα της θητείας του. Οι επιτυχημένοι πρωθυπουργοί συνήθως απολαμβάνουν ήρεμα τη μεταπολιτική ζωή, με τη φήμη τους να τους συνοδεύει ως πολύτιμο κεφάλαιο. Αντιθέτως, οι λιγότερο επιτυχημένοι, έως και αποτυχημένοι, βρίσκονται αντιμέτωποι με τρεις επιλογές: να αποσυρθούν πλήρως από την πολιτική ακολουθώντας διαφορετική καριέρα, να παραμείνουν στον πολιτικό βίο επιλέγοντας τακτική αιδήμονος σιγής ή να κρατηθούν στο προσκήνιο ως φωνές αντιπολίτευσης.
Ο Σημίτης, για παράδειγμα, είναι και ο μόνος από τους ζώντες πρώην πρωθυπουργούς που δεν παραιτήθηκε μετά από εκλογική ήττα, αλλά παρέδωσε την εξουσία, έχοντας στο ενεργητικό του την ιστορική ένταξη της Ελλάδας στην ΟΝΕ και σημαντικό εκσυγχρονιστικό έργο. Εκτοτε, επιλέγει προσεκτικά τις δημόσιες παρεμβάσεις του, κυρίως μέσα από βιβλία ή τοποθετήσεις σε κρίσιμα εθνικά ζητήματα. Η στάση του μοιάζει με εκείνη άλλων επιτυχημένων Ευρωπαίων ηγετών, όπως ο Φελίπε Γκονζάλες στην Ισπανία, ο Τόνι Μπλερ στη Βρετανία και ο Βαλερί Ζισκάρ ντ’ Εστέν στη Γαλλία.
Στον αντίποδα, οι λιγότερο επιτυχημένοι πρωθυπουργοί ακολουθούν διαφορετικές διαδρομές. Στη Γερμανία, ο Γκέρχαρντ Σρέντερ εγκατέλειψε την πολιτική και στράφηκε στον επιχειρηματικό κόσμο, συνεργαζόμενος με τη ρωσική Gazprom – μια επιλογή που αργότερα δέχθηκε έντονη κριτική. Αλλοι, όπως ο Γκόρντον Μπράουν και ο Χοσέ Λουίς Θαπατέρο, επέλεξαν τη στρατηγική αποστασιοποίηση από την πολιτική επικαιρότητα. Αντιθέτως, προσωπικότητες όπως ο Νικολά Σαρκοζί, ο Ματέο Ρέντσι και ο Χοσέ Μαρία Αθνάρ, διατήρησαν έντονη πολιτική παρουσία ως σφοδροί επικριτές των διαδόχων τους.
Πίσω στην ελληνική πραγματικότητα, μόνο ο Γιώργος Παπανδρέου ακολούθησε αρχικά μια ιδιαίτερη πορεία, επιχειρώντας να οικοδομήσει διεθνή καριέρα μέσω της Σοσιαλιστικής Διεθνούς. Ωστόσο, η επιστροφή του στην εγχώρια πολιτική σκηνή, πρώτα με το ΚΙΔΗΣΟ, το οποίο δεν κατάφερε να μπει στη Βουλή, και το 2021 με την αποτυχημένη διεκδίκηση της ηγεσίας του ΠΑΣΟΚ (κέρδισε ο Νίκος Ανδρουλάκης με υπερδιπλάσιες ψήφους), καταδεικνύει τη δυσκολία αποκοπής από την εσωτερική πολιτική.
Δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις «σιωπηλής» στάσης αποτελούν ο Κώστας Καραμανλής και ο Αλέξης Τσίπρας. Ο πρώτος, μετά το τέλος της κυβερνητικής θητείας του και την επακόλουθη οικονομική κρίση, επέλεξε μια σχεδόν μοναστική σιωπή, αποφεύγοντας ακόμη και την υπεράσπιση του έργου του. Ακόμη και η πρόσφατη επιλογή της φυσικής απουσίας του από το «πάρτι» της Ν.Δ., ως σιωπή πρέπει να εκληφθεί παρά ως πολιτικός «λόγος». Ο Τσίπρας, νεότερος σε ηλικία, βρίσκεται ακόμη στη διαδικασία διαμόρφωσης της μετα-πρωθυπουργικής του ταυτότητας, με μια προσέγγιση που φανερώνει αμηχανία στη διαχείριση της πολιτικής του κληρονομιάς. Η επιλογή του Τσίπρα για πλήρη αποστασιοποίηση από το κόμμα με το οποίο αναδείχτηκε είναι πράξη πολιτικής σιωπής, που μάλιστα επιτείνεται από την αδυναμία άρθρωσης ενός πειστικού αφηγήματος για το έργο της δικής του διακυβέρνησης.
Μοναδική περίπτωση αποτελεί ο Αντώνης Σαμαράς, ο οποίος επέλεξε να διατηρήσει έντονη παρουσία στην πολιτική σκηνή μέσω της συστηματικής κριτικής του προς όλες τις κατευθύνσεις. Η στάση του, ιδιαίτερα απέναντι στο ίδιο του το κόμμα και στον διάδοχό του, υποδηλώνει μια προσπάθεια επαναπροσδιορισμού της ιστορικής αποτίμησης της δικής του θητείας.
Οι διαφορετικές αυτές προσεγγίσεις αναδεικνύουν ένα διαχρονικό μοτίβο: η ποιότητα της διακυβέρνησης καθορίζει όχι μόνο το μέλλον της χώρας, αλλά και τη μετέπειτα πορεία του ίδιου του ηγέτη. Οι αποτελεσματικοί ηγέτες δεν χρειάζεται να υπερασπιστούν το έργο τους – αυτό μιλάει από μόνο του. Εχουν κερδίσει τη θέση τους στο πάνθεον των άξιων ηγετών κι έτσι μπορούν να αποτραβηχτούν στις χαρές του ιδιωτικού βίου, ενίοτε και στη συγγραφή. Αντιθέτως, μια ανεπιτυχής θητεία απαιτεί συνεχείς εξηγήσεις, οδηγώντας τους πρώην ηγέτες σε μια διαρκή προσπάθεια επαναδιαπραγμάτευσης του παρελθόντος στο πεδίο της ιστορικής και συμβολικής μνήμης.
Ισως ο πιο αποκαλυπτικός δείκτης της ποιότητας μιας ηγεσίας να μην είναι τι κάνουν οι πρωθυπουργοί όταν βρίσκονται στην εξουσία, αλλά η στάση που υιοθετούν μετά την αποχώρησή τους. Την επόμενη φορά, λοιπόν, που θα παρατηρήσουμε έναν πρώην πρωθυπουργό να υπερασπίζεται έντονα το έργο του ή να απουσιάζει εκκωφαντικά από τον δημόσιο διάλογο, αξίζει να αναρωτηθούμε: Ακούμε τον απόηχο μιας επιτυχημένης θητείας ή μήπως απλώς αντικρίζουμε το φάντασμα μιας αποτυχίας;
*Ο κ. Τάκης Σ. Παππάς είναι πολιτικός επιστήμονας και συγγραφέας. Το νέο βιβλίο του, «Παράδοξη χώρα», κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη.
