Υπάρχουν βιαστικές αναγνώσεις. Αυτές που θεωρούν παρωχημένα ή «πολυφορεμένα» τα θέματα που εμπλέκουν την τέχνη με την ιδεολογία, τα πολιτικά πιστεύω με την υπογραφή ενός δημιουργού. Ομως ο, γεννημένος στη Γερμανία, μόνιμος κάτοικος Γαλλίας, έμπειρος σκηνοθέτης Τίμων Κουλμάσης κατορθώνει να «διαβάσει» την πορεία του διάσημου Ελληνα γλύπτη Μέμου Μακρή (1913-1993) και της συζύγου του, πολυσχιδούς Ζιζής Μακρή (1924-2014), με έναν τρόπο περιπετειώδη και στοχαστικό. Στο 70λεπτο ντοκιμαντέρ του, «Το βράδυ υποχωρεί», που προβλήθηκε στις «Νύχτες Πρεμιέρας», αφηγείται –σε κεφάλαια– δύο συναρπαστικές ζωές, αλλά και πάνω από μισόν αιώνα, στη διάρκεια του οποίου η Ιστορία έχει το γενικό πρόσταγμα, καθορίζοντας και διαμορφώνοντας συνειδήσεις, ψυχισμούς, αισθητικές, βλέμματα παραδομένα στη δίνη της ουτοπίας αλλά χωρίς να χάνουν τις άγκυρες στον ρεαλισμό. Για την ακρίβεια, μπορούν και να ίπτανται επειδή ακριβώς η πραγματικότητα έχει σφραγίσει την πορεία τους. Το ζευγάρι των καλλιτεχνών, περιφερόμενο ανάμεσα στην υπό γερμανική κατοχή Αθήνα, στο πολυπολιτισμικό μεταπολεμικό Παρίσι και στην ψυχροπολεμική Βουδαπέστη, ζει τον 20ό αιώνα και από τις δύο πλευρές του σιδηρού παραπετάσματος.
«Τα έργα τους, που χαρακτηρίζονται από την πίστη στην πρόοδο και στην αγάπη του ανθρώπου, διατηρούν μια ισχυρή σχέση με την Ιστορία, μιλούν εντός της εποχή τους», όπως σημειώνει ο σκηνοθέτης. Ο αντιφασιστικός αγώνας, το Ολοκαύτωμα, το πικρό ψωμί της εξορίας, στη Βουδαπέστη, το 1950, η συμμετοχή –μεταξύ αντίστασης και συνεργασίας με το ολοκληρωτικό καθεστώς– στην οικοδόμηση ενός δικαιότερου σοσιαλιστικού κόσμου. Η ελπίδα που προδόθηκε. Η εξέγερση στη Βουδαπέστη το 1956. Η σοβιετική εισβολή στην Πράγα το 1968. Η πτώση του κομμουνισμού το 1989.
Το ερώτημα που αναδεικνύει και στο οποίο εστιάζεται το ντοκιμαντέρ, σε μια σημερινή Ευρώπη με ισχυρές ακροδεξιές ροπές, είναι επαναλαμβανόμενο: τι μπορεί να είναι η τέχνη, τι δημιουργεί και σε τι αντιστέκεται.
Η Ζιζή Μακρή, η οποία εκτός από τα ψηφιδωτά και τις ταπισερί ασχολήθηκε με το σχέδιο και τη φωτογραφία, λέει ότι «η τέχνη για μένα είναι το πρόβλημα της ελευθερίας και ταυτόχρονα η λύση του». Ο Μέμος Μακρής δηλώνει πως «δεν μπορεί να πει τι είναι το έργο τέχνης· κάτι που με στυλώνει, με βοηθάει, βλέποντάς το, να προχωρήσω παραπέρα».
Τι μπορεί και τι είναι η τέχνη, σε τι αντιστέκεται; Ο Μέμος Μακρής και η γυναίκα του Ζιζή πίστευαν στις δυνάμεις που μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο.
Είναι δυο άνθρωποι οι οποίοι πιστεύουν βαθιά στις δυνάμεις που μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο. Καλούνται, γι’ αυτό, να διαχειριστούν το ανοιχτό τραύμα της Ιστορίας, τη διάψευση.
Το ντοκιμαντέρ δεν περιορίζεται ούτε στα μνημειώδη γλυπτά του Μέμου Μακρή (δημιουργού, μεταξύ άλλων, της περίφημης κεφαλής στην αυλή του Πολυτεχνείου) ούτε στην έκρηξη χρωμάτων στα ψηφιδωτά της Ζιζής Μακρή. Η κόρη τους, Κλειώ, η οποία έχει κομβικό ρόλο στην ταινία, ήταν εκείνη που ζήτησε από τον σκηνοθέτη να ασχοληθεί με τους γονείς της, γνωρίζοντας ότι η επαναπροσέγγιση θα είναι και επανεξέταση:
Τα μεγάλα ζητήματα αντηχούν πάντα μέσα μας, κάποτε και ως δίπολα: ουτοπία και ιδεολογία, ολοκληρωτισμός(οι), εξορία και ελευθερία. Τίποτα δεν είναι άσπρο-μαύρο, καλό-κακό. Οπως και οι μορφές του Μέμου Μακρή είναι, με τον τρόπο τους, έξω από τα στερεότυπα. «Είχε την πολυτέλεια να δημιουργεί αληθινά γλυπτά χωρίς να ακολουθεί την κομμουνιστική ατζέντα στην τέχνη. (…) Ηταν σκληρός άνθρωπος, πολύ σκληρός. Ισχυρή προσωπικότητα», παρατηρεί ο Ούγγρος εικαστικός Péter Forgács. Αλλά και η Ζιζή Μακρή είχε μια παραφορά. «Ανήκει στην απειρόχρωμη σφαίρα του μοντερνισμού. (…) Εμπεριέχει τις ωδίνες, τους πόνους τοκετού ενός άλλου κόσμου», επισημαίνει ο δοκιμιογράφος – συγγραφέας Σάββας Μιχαήλ.
«Το βράδυ υποχωρεί», είναι στίχος του Πολ Ελιάρ. «Μέρα με τη μέρα η δυστυχία δίνει τη θέση της στην αυγή».
