Τον Απρίλιο του 1976, στο προσυνέδριο της Ν.Δ. που έγινε στη Χαλκιδική, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, τότε πρωθυπουργός και αρχηγός του κόμματος, έκανε μια ομιλία γύρω από τον ρόλο των κομμάτων στις σύγχρονες δημοκρατίες, εξαιρετικά υψηλού επιπέδου και με διαχρονική αξία. Μέσα σε ελάχιστες καλοζυγισμένες προτάσεις επισήμανε τη σπουδαιότητα των κομμάτων στην πολιτική ζωή, περιέγραψε τον ρόλο τους, προσδιόρισε τον ιδανικό αριθμό τους στο κομματικό σύστημα και προέβλεψε τους κινδύνους που απειλούν τη δημοκρατία από τον άναρχο (που πάει να πει, άνευ αρχών) πολυκομματισμό.
Μεταφέρω αυτολεξεί από εκείνη την ομιλία του Καραμανλή: «Τα κόμματα είναι απαραίτητα στη δημοκρατία. Γιατί αν οι θεσμοί αποτελούν τον σκελετό της δημοκρατίας, τα κόμματα αποτελούν τη σάρκα και το αίμα της. Σ’ αυτά ενσωματώνεται και δι’ αυτών εκφράζεται ο λαός. Για να μπορούν όμως τα κόμματα να εκπληρώσουν την αποστολή τους πρέπει … να έχουν σαφή ιδεολογία και σταθερό προσανατολισμό. Η διαφοροποίηση των κομμάτων [δεν] γίνεται με τα καθ’ έκαστον προγράμματα, τα οποία είναι δυνατόν και να μεταβάλλονται, προσαρμοζόμενα κάθε τόσο στις εξελισσόμενες συνθήκες. Τα κόμματα οφείλουν να διαφοροποιούνται διακηρύσσοντας τις βασικές και σταθερές αρχές τους. Οφείλουν να χαράσσουν κατευθυντήριες γραμμές και να λαμβάνουν θέσεις σε θεμελιώδη προβλήματα της χώρας, όπως είναι το πολιτικό και κοινωνικό καθεστώς, όπως είναι ο διεθνής προσανατολισμός της χώρας, όπως είναι ο καθορισμός των μακροχρόνιων επιδιώξεων του έθνους. Οι πάγιες θέσεις στα βασικά αυτά ζητήματα που απασχολούν το έθνος και προδιαγράφουν την πορεία του δεν μπορεί να είναι πολλές. Εκ των πραγμάτων, οι δυνατές επιλογές είναι ολίγες. Συνεπώς, η ύπαρξη πολυάριθμων κομμάτων, με αυτοσχέδια προγράμματα, όχι μόνο δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες ενός λαού, αλλά προκαλεί σύγχυση και πολιτική αστάθεια, που είναι η πληγή της δημοκρατίας».
Εχει περάσει σχεδόν μισός αιώνας από την παραπάνω ομιλία και η πολιτική και κομματική ζωή της χώρας μοιάζει να έχει εξελιχθεί όπως η πορεία του χαμένου παίκτη στο «φιδάκι», εκείνο το επιτραπέζιο παιχνίδι που όλοι θα γνωρίζετε και στο οποίο οι παίκτες ανεβαίνουν όταν το ζάρι τους φέρει σε τετραγωνάκι με σκάλα, ενώ πισωγυρίζουν, έως ακόμη και την αφετηρία, όταν βρεθούν σε τετραγωνάκι με φίδι.
Οταν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής μιλούσε για κόμματα με ξεκάθαρη ιδεολογία και πολιτικό προσανατολισμό, είχε κατά νουν, ακριβώς την ανάγκη μιας αντιπολίτευσης που δεν επενδύει στην άρνηση.
Σήμερα, το κομματικό μας σύστημα εμφανίζει έναν επικίνδυνο κατακερματισμό της όλης αντιπολίτευσης σε πολλές σχετικά μικρές κομματικές δυνάμεις «με αυτοσχέδια προγράμματα» που, προφανέστατα, «προκαλούν σύγχυση» και προμηνύουν «πολιτική αστάθεια». Εχουν πλέον σχηματισθεί δύο συστάδες αντιπολιτευόμενων κομμάτων, μία στα αριστερά της κυβέρνησης (γενικεύοντας, την αποκαλούμε «κεντροαριστερά») και μια άλλη στα δεξιά της (πάλι γενικεύοντας, την ονομάζουμε «ακροδεξιά»). Ωστόσο, τι ακριβώς διαφοροποιεί όλα αυτά τα κόμματα της αντιπολίτευσης, τόσο ανά συστάδα όσο και στο σύνολό τους; Και τι διαφοροποιεί καθένα από αυτά ξεχωριστά από την κυβέρνηση, εκτός βέβαια από την προδιάθεσή τους για τυφλή και ανεύθυνη αντιπολίτευση; Ποιες είναι οι «βασικές και σταθερές αρχές» τους, όπως θα απαιτούσε ο Καραμανλής του ’76, και ποιες οι θέσεις τους στα «θεμελιώδη προβλήματα της χώρας», όπως η λειτουργία των θεσμών, η εξωτερική πολιτική και ο προσδιορισμός των εθνικών στόχων; Κατά πόσο αυτά τα κόμματα θεωρούνται ότι αποτελούν «τη σάρκα και το αίμα» της δημοκρατίας μας; Μετά από τόσα χρόνια κομματικού κατακερματισμού, το συμπέρασμα είναι ξεκάθαρο: από τα σημερινά κόμματα της αντιπολίτευσης λείπουν η «σαφής ιδεολογία και ο σταθερός προσανατολισμός». Πράγμα που επίσης εξηγεί γιατί αυτά τα ίδια κόμματα δεν μπορούν να προτείνουν εναλλακτικά συνεκτικά πολιτικά προγράμματα που αφενός μεν θα οδηγούσαν σε μεταξύ τους συγκλίσεις και συνεργασίες, ενώ, αφετέρου, θα τους επέτρεπαν να ανταγωνιστούν καλύτερα το κυβερνητικό πρόγραμμα, που κι αυτό πρέπει «να προσαρμόζεται κάθε τόσο στις εξελισσόμενες συνθήκες».
Προς τα πού οδεύουμε, δεδομένων μάλιστα των εξελίξεων στον χώρο της ευρείας αντιπολίτευσης; Η χώρα –όπως και κάθε άλλη χώρα– διαθέτει ένα Σχέδιο Α, δηλαδή το κυβερνητικό σχέδιο, βασισμένο στις αρχές και θέσεις του κυβερνώντος κόμματος. Θαυμάσια! Ωστόσο, η πολιτική ωριμότητα μιας δημοκρατίας όπως και το μέλλον της δεν κρίνονται μόνο από την ποιότητα του εκάστοτε κυβερνητικού, αλλά και από την ύπαρξη ενός εναλλακτικού σχεδίου, δηλαδή ενός Σχεδίου Β, για το οποίο την ευθύνη έχει η αντιπολίτευση. Οταν ο Καραμανλής μιλούσε για κόμματα με ξεκάθαρη ιδεολογία και πολιτικό προσανατολισμό, είχε κατά νουν ακριβώς την ανάγκη μιας αντιπολίτευσης που δεν επενδύει στην άρνηση, αλλά που είναι σε θέση να προσφέρει μια διαφορετική, ολοκληρωμένη πρόταση για το μέλλον. Κι αυτό είναι λογικό εάν η χώρα θέλει να ανέβει πίστα και να προοδεύσει. Διότι, στο βάθος, υπάρχει πάντα μια σκάλα για να την ανεβούμε. Αλλά κι ένα φίδι που θα πρέπει να αποφύγουμε.
*Ο κ. Τάκης Σ. Παππάς είναι πολιτικός επιστήμονας και συγγραφέας. Από τις εκδόσεις Πατάκη κυκλοφορεί το νέο του βιβλίο «Παράδοξη χώρα».
