Διψασμένοι («Μας δούλευε η δίψα»). Πεινασμένοι. Κακογραμμένοι (από τη μοίρα). Εκτελεσμένοι. Σφαχτοί. Σκοτωτοί.
Μια από τις φωνές των ανθρώπων που είχαν ζήσει τον ζόφο του Εμφυλίου το λέει έτσι στην «Ορθοκωστά» του Θανάση Βαλτινού: «Πεθάναν όλοι», λέει. «Σκοτωτοί». Που πάει να πει δεν πέθαναν. Τους σκότωσαν.
Η γλώσσα αυτή έχει πιει αίμα. Οχι το αίμα της ζωής ή της συγγένειας. Οχι το αίμα του σκέτου θανάτου της εκπνοής. Αλλά το αίμα του σκοτωμού, που βάφει τον τόπο και τον σημαδεύει. Που μυρίζει χρόνια μετά.
Ο Βαλτινός θησαύρισε αυτή την αιματηρή γλώσσα φωτίζοντας την Ιστορία –με κεφαλαίο– από κάτω. Δίνοντας φωνή όχι σε εκείνους που κατέχονταν από τις μεγάλες ιδέες, για τις οποίες άξιζε ακόμη και να πεθάνεις. Αλλά στους ανθρώπους που βρέθηκαν πιασμένοι στη θύελλα. Το κακό είχε έρθει στην πόρτα τους, χωρίς οι περισσότεροι να το προκαλέσουν.
Οι άνθρωποι αυτοί, που κρύβονται στα όρη για να μην τους πιάσουν και τους «κόψουν», που φοβούνται μέχρι και τον ίσκιο τους, μέχρι και τον αδελφό τους, δεν είναι ούτε ήρωες ούτε θηρία. Είναι εξίσου ικανοί και για ηρωισμό και για θηριωδία. Ικανοί για πράξεις που μπορεί να ιστορηθούν ταυτόχρονα ως εγκλήματα και ως ανδραγαθίες, ανάλογα με το πώς τις απορροφούν εκ των υστέρων οι μεγάλες αφηγήσεις.
Αντιφάσεις και επιφάσεις της εμφυλιακής ιστορίας.
Η λογοτεχνική ιδιοφυΐα του Βαλτινού ήταν ότι δεν ενδιαφέρθηκε να καταστρώσει ο ίδιος μια τέτοια «μεγάλη» αφήγηση. Ενδιαφέρθηκε μόνο να συλλέξει τα θραύσματα της μνήμης για μια εποχή κατά την οποία οι (πολλοί) αφηγητές του δεν είχαν την πολυτέλεια της πολιτικής, ούτε καν της ηθικής επιλογής.
Η μόνη ηθική επιλογή τότε ήταν να επι-ζήσεις. Τα κίνητρα των ανθρώπων που «ντύνονταν» και έπαιρναν τα όπλα συχνά δεν υπερέβαιναν τον ορίζοντα της επιβίωσής τους. Οπως το λέει ένας από αυτούς: «Τι θα φας, πού θα κοιμηθείς. Στον στρατώνα. Εκεί που δίνουν φαΐ. Αυτή ήταν η αρχή των εντάξεων. Και από τη μια μεριά και από την άλλη. Ο ένας λόγος. Και ο άλλος ήταν η ασφάλεια».
Αυτή η απογύμνωση της βίας από την ηθική –και ιδεολογική– της επίφαση δεν συγχωρέθηκε στον Βαλτινό, παρότι η «Ορθοκωστά» εκδόθηκε μισόν αιώνα μετά την έναρξη του Εμφυλίου. Ο συγγραφέας βέβαια δεν έφυγε κυνηγημένος. Εφυγε αναγνωρισμένος και βραβευμένος. Ακαδημαϊκός. Ωστόσο, την επομένη κιόλας της τελευτής του «αξιώθηκε» πάλι τον ξινό τίτλο του «αντιφατικού».
«Αντιφατικός» δεν ήταν ο Βαλτινός. «Αντιφατικά» είναι τα όντα που συνθέτουν εκείνο το πολυφωνικό κείμενο το οποίο μπορεί ακόμη να διαβάζεται και να ξαναδιαβάζεται, ακριβώς επειδή δεν σιδερώνει τις πτυχώσεις της ιστορίας στην πρέσα κανενός δόγματος.
«Αντιφατική» είναι όντως η ιστορία για τους ομήρους της μονολιθικής σκέψης.
