Ενα μεγάλο ερώτημα σχετικά με τις εξελίξεις στην Τουρκία συνδέεται με τα αίτια της μεταστροφής του ΑΚΡ (Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης) του προέδρου Ταγίπ Ερντογάν σε αυταρχικές μορφές διακυβέρνησης. Εξηγήσεις του είδους «μεθύσι εξουσίας» ή «προσωπική αλαζονεία» δεν αντέχουν σε σοβαρή πολιτική ανάλυση ούτε οι απόψεις για αναβίωση ενός νεοοθωμανισμού είναι επαρκείς. Το τουρκικό μοντέλο δημοκρατικής διακυβέρνησης για μια μουσουλμανική χώρα, που είχε τόσο πολύ προβληθεί στα χρόνια μετά την άνοδο των ισλαμιστών στην εξουσία στην Αγκυρα, ξαφνικά βραχυκυκλώθηκε. Τι ακριβώς συνέβη;
Εχουν γραφεί κι ακουσθεί σχετικά πάρα πολλά. Σημαντικό ενδιαφέρον έχει το βιβλίο του Cihan Tugal, «The Fall of theTurkish Model: How the Arab Uprisings Brought Down Islamic Liberalism» (2016), όπου εκτίθεται η σύγκρουση ανάμεσα σε ένα εκσυγχρονιστικό Ισλάμ και στις παραδοσιακές δομές της τουρκικής κοινωνίας. Το πείραμα του ΑΚΡ έφερε στο προσκήνιο μεγάλα τμήματα της κοινωνίας που για δεκαετίες ήταν ξεχασμένα στο περιθώριο της πολιτικής και οικονομικής ζωής. Και προκάλεσε εντάσεις. Η λεγόμενη «παθητική επανάσταση» που κυριάρχησε στην Τουρκία έφερε στο προσκήνιο έναν πρωτόγνωρο μουσουλμανικό νεοφιλελευθερισμό με ενίσχυση των μηχανισμών της αγοράς, την ενθάρρυνση μιας διευρυμένης επιχειρηματικότητας και την διάδοση μιας αντίληψης κατάργησης του κρατικά κατευθυνόμενου κορπορατισμού. Η περιθωριοποιημένη και καταφρονημένη περιφέρεια του τουρκικού χώρου άρχισε να αποκτά πολιτική φωνή αλλά και οικονομική εξουσία. Πίσω από το ΑΚΡ στοιχήθηκαν όχι μόνο ένα φτωχοποιημένο προλεταριάτο αλλά και άλλες κοινωνικές ομάδες (ισλαμιστές, Κούρδοι, κομμουνιστές, μικρότερες εθνικές μειονότητες) που υφίσταντο για χρόνια την μπότα του κεμαλικού καθεστώτος. Για διαφορετικούς λόγους οι ομάδες αυτές προσέβλεπαν σε πολιτικές ανοχής και σε σημαντικούς ρυθμούς ανάπτυξης και οικονομικής βελτίωσης. Οπως αναφέρει και ο Serif Mardin στο σημαντικό του έργο «Center-Periphery Relations: A Key to Turkish Politics? » (Daedalus, Vol. 102, No. 1, Post-Traditional Societies [Winter, 1973], pp. 169-190), παραδοσιακά μεγάλα τμήματα της τουρκικής επικράτειας αποστερούνταν την επαφή με την κεντρική εξουσία εξαρτώμενα από πολιτικές στις οποίες δεν συμμετείχαν και ελάχιστα επηρέαζαν. Η πολιτική του ΑΚΡ γεφύρωσε αυτό το χάσμα κινητοποιώντας έναν κόσμο που ήταν πάντα στο περιθώριο. Η εξέλιξη όμως αυτή προκάλεσε και την αυτοϋπονόμευσή της. Η επιρροή του ΑΚΡ έκανε άλματα προς την κατεύθυνση του παντρέματος των ισλαμικών πολιτιστικών χαρακτηριστικών της τουρκικής περιφέρειας με τις δημοκρατικές πρακτικές και αρχές. Αυτό από τα πράγματα άρχισε να καλλιεργεί εντάσεις και δυσκολίες. Η εφαρμογή νεοφιλελεύθερων πολιτικών έφερε στο προσκήνιο νέες κοινωνικές ομάδες αυξάνοντας ταυτόχρονα την ανασφάλεια των δυτικόστροφων και κρατικοδίαιτων κεμαλικών ελίτ.
Οι συγκρούσεις με την ηγεσία του στρατεύματος και με τις φιλοδυτικές κοινωνικές ομάδες της Κων/πολης και της Σμύρνης κορύφωσαν τις αντιθέσεις, καθιερώνοντας τη σχεδόν απόλυτη κυριαρχία του Ερντογάν. Παράλληλα όμως άρχισαν να καλλιεργούν έναν ιδιότυπο φανατισμό ανάμεσα στους οπαδούς του ΑΚΡ. Η νοοτροπία της ισλαμικής γειτονιάς άρχισε να έρχεται στην επιφάνεια φορτισμένη με στοιχεία αυταρχισμού και αυξημένη έλλειψη ανοχής του διαφορετικού. Μόλις η οικονομία έδειξε τάσεις συρρίκνωσης, οι αντιθέσεις αυτές ξεχύθηκαν. Οι «αφύσικες» κοινωνικές συμμαχίες της αρχικής πορείας του ΑΚΡ οδηγήθηκαν σε σταδιακή αποσύνθεση. Παράλληλα, ο ακραίος φιλοδυτικισμός των οπαδών του μετριοπαθούς μουσουλμανικού συστήματος Γκιουλέν άρχισε να αντιπαρατίθεται με την ισλαμική υπερσυντηρητική νοοτροπία των μαχαλάδων της Πόλης και των κωμοπόλεων των επαρχιών, που χαρακτηρίζουν τους γνήσιους οπαδούς του Ερντογάν. Ο αυταρχισμός υπήρξε φυσικό αποτέλεσμα των εντάσεων που δημιουργήθηκαν. Το αποτυχημένο πραξικόπημα και το συνακόλουθο κυνήγι μαγισσών αντικατοπτρίζουν τις αντιθέσεις της νέας πραγματικότητας. Το Ισλάμ και η Δημοκρατία αποδείχθηκε ότι αποτελούν πολύ προβληματικούς συντρόφους στο ίδιο κρεβάτι. Ο γνήσιος μουσουλμάνος δεν μπορεί λογικά να είναι και δημοκράτης. Δύσκολα έτσι θα είναι γνήσιος πιστός. Συγκρούεται λοιπόν η γνησιότητα της φυσιογνωμίας και του Γκιουλέν αλλά και του Ερντογάν. Δεν χωράει αμφιβολία πως νικητής θα βγει ο Ερντογάν. Δίχως να αποκλείεται κάποια ρεβάνς από την πλευρά του στρατού και ενδεχόμενες συντονισμένες κινήσεις κομμουνιστών, Κούρδων, παλαιοκεμαλικών και φιλοδυτικών αστών. Οι εσωτερικές αντιθέσεις όλων λειτουργούν για την ώρα υπέρ του ΑΚΡ. Αγνωστο όμως είναι τι επιφυλάσσει το αύριο.
*Πρώην υπουργός, διευθυντής Ινστιτούτου Διπλωματίας.
