Υπάρχουν δύο τρόποι αντιμετώπισης της παγκοσμιοποίησης: ο σοβαρός και της στρουθοκαμήλου. Ο δεύτερος μοιάζει βολικός. Τον διαλαλούν με μεγάλη πειθώ οι λαϊκιστές κάθε απόχρωσης. Αλλά είναι αυτοκτονικός. Κλείνοντας κάποιος τα μάτια στις εξελίξεις δεν τις αποτρέπει. Απλώς τον παίρνουν σβάρνα. Ο απομονωτισμός, που κηρύσσουν κάποιοι, είναι η χειρότερη λύση. Πάντα έτσι ήταν. Να σημειώσουμε ότι από τον κομμουνισμό χαντακώθηκαν πολλές χώρες της Ευρώπης, χειρότερα όμως απ’ όλες χαντακώθηκε η Αλβανία, που μαζί με τον κομμουνισμό ο δικτάτωρ Εμβέρ Χότζα αποφάσισε (για τη δική του ασφάλεια) να απομονώσει τη χώρα και από ξένη επιρροή και ευεργεσία. Από τις φτωχές χώρες του Σιδηρού Παραπετάσματος, η Αλβανία έγινε η πιο φτωχή, γιατί ήταν η πιο απομονωμένη.
Ο σοβαρός τρόπος δεν είναι εύκολος και (ακόμη χειρότερα!) δεν ξέρουμε ποιος είναι. Θεωρεί ως δεδομένο ότι η τεχνολογία αλλάζει τον κόσμο· τον φέρνει πιο κοντά. Παγκοσμιοποιεί τα πάντα. Οι ίδιες ηλεκτρονικές τεχνολογίες που μας επιτρέπουν να έχουμε στα χέρια μας τη γνώση όλου του κόσμου, μπορούν με την ίδια ταχύτητα να μεταφέρουν κεφάλαια. Οι τεχνολογίες μεταφορών κάνουν τα ταξίδια πιο γρήγορα και φθηνά για όλο τον κόσμο και για εκείνους που θέλουν να μεταναστεύσουν. Οι πληροφορίες, τα εμπορεύματα, οι άνθρωποι –τα πάντα– κινούνται ταχύτερα και μόνο οι ανόητοι, που πιστεύουν τους Τραμπ αυτού του κόσμου, νομίζουν πως μπορούν να κρυφτούν από τις εξελίξεις.
Υπάρχουν και αριστεροί που φαντάζονται τα ίδια, αλλά ξεχνούν τη διορατική ανάλυση που λέει «με τη γρήγορη βελτίωση όλων των εργαλείων παραγωγής, με την απεριόριστη διευκόλυνση των επικοινωνιών, η αστική τάξη τραβάει στον πολιτισμό όλα, ακόμα και τα πιο βάρβαρα έθνη. Οι φτηνές τιμές των εμπορευμάτων της είναι το βαρύ πυροβολικό που γκρεμίζει όλα τα σινικά τείχη και που αναγκάζει να συνθηκολογήσει ακόμα και το πιο σκληροτράχηλο μίσος των βαρβάρων ενάντια στους ξένους. Αναγκάζει όλα τα έθνη να δεχτούν τον αστικό τρόπο παραγωγής, αν δεν θέλουν να χαθούν. Τα αναγκάζει να εισαγάγουν στη χώρα τους τον λεγόμενο πολιτισμό, δηλαδή να γίνουν αστοί. Με μία λέξη, δημιουργεί έναν κόσμο “κατ’ εικόνα της”» (Καρλ Μαρξ – Φρίντριχ Ενγκελς, «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», 1848). Οι κοινωνίες που θα κρύψουν το κεφάλι στην άμμο, αναγκαστικά θα διαλυθούν, αφού οι άνθρωποι θα βλέπουν (ακόμη και στο κινητό τους τηλέφωνο) τα επιτεύγματα των γύρω τους και θα τα επιθυμούν.
Παρελθοντολαγνεία
Από την άλλη, όμως, οι ραγδαίες αλλαγές αυτού του τύπου φέρνουν ρευστότητα που φοβίζει. Ετσι, διάφοροι νοσταλγούν ένα ψευδές παρελθόν, σαν αυτό που περιγράφει μια ραδιοφωνική διαφήμιση η οποία λέει ότι παλιά «κάναμε ησυχία γιατί κοιμόταν ο μπαμπάς το μεσημέρι», και παρά το γεγονός ότι περιγράφει διάφορα που δεν είχαμε, καταλήγει «τότε, τα είχαμε όλα» κι ένα συγκεκριμένο πλυντήριο. Η αλήθεια είναι ότι πριν από την παγκοσμιοποίηση και τις ραγδαίες τεχνολογικές αλλαγές είχαμε πολύ λιγότερα από όσα έχουμε σήμερα.
Είχαμε ελάχιστα νοσοκομεία, λιγότερα σχολεία και οι άνθρωποι πέθαιναν στα πενήντα τους. Μόνο λάσπες στους δρόμους είχαμε περισσότερες. Αυτές οι φριχτές λεπτομέρειες του παρελθόντος σκεπάζονται από τα παλ χρώματα, της παρελθοντολαγνείας.
Οι μελέτες δείχνουν ότι στα χρόνια της παγκοσμιοποίησης όλοι –πλούσιοι και φτωχοί, Ανατολικοί και Δυτικοί, Βόρειοι και Νότιοι– κέρδισαν. Δεν επωφελήθηκαν όμως όλοι αναλογικά το ίδιο. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα στη μελέτη που έκαναν για λογαριασμό της Παγκόσμιας Τράπεζας οι Branko Milanovic και Christoph Lakner και δείχνουν την παγκόσμια κατανομή του εισοδήματος «από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου μέχρι τη μεγάλη ύφεση» (Global Income Distribution: From the Fall of the Berlin Wall to the Great Recession). Το διάγραμμα με τις αυξήσεις εισοδημάτων ανά εκατοστημόριο του παγκόσμιου πληθυσμού έχει τη μορφή «ελέφαντα». Μεγάλα κέρδη για την ασιατική μεσαία τάξη, ελάχιστα για την αμερικανική και την ευρωπαϊκή κατώτερη-μεσαία τάξη, συν μια προβοσκίδα στο τέλος για το παγκόσμιο 1% του πλούτου. Να σημειώσουμε βεβαίως ότι παρά τα μηδαμινά κέρδη της δυτικής μεσαίας τάξης, αυτή –όπως φαίνεται στο διάγραμμα– παραμένει πιο πλούσια από την ασιατική μεσαία τάξη. Αλλά αυτό δεν καθησυχάζει κανέναν…
Το πρόβλημα δεν είναι τα εισοδήματα αυτά καθαυτά. Σε απόλυτους αριθμούς και η δυτική μεσαία τάξη έχει κερδίσει, και παραμένει πλουσιότερη ακόμη και από τους «πλούσιους» άλλων χωρών. Αυτό που φοβίζει κυρίως είναι η ταχύτητα των αλλαγών. Γράφαμε και παλιότερα ότι το μεγάλο ερώτημα των ημερών μας είναι: πόση αλλαγή μπορούν να χωνέψουν οι λαοί της οικουμένης; Ή, για να το βάλουμε με σουμπετεριανούς όρους, πόση «δημιουργική καταστροφή» μπορούν να αντέξουν οι άνθρωποι; Και δεν μιλάμε μόνο για τη δημιουργική καταστροφή υλικών υποδομών, στις οποίες αναφερόταν ο Γιόσεφ Σουμπέτερ. Ούτε για τον «αδιάκοπο κλονισμό όλων των κοινωνικών καταστάσεων», που έγραφε ο Καρλ Μαρξ. Αναφερόμαστε στη δημιουργική καταστροφή δεξιοτήτων. Λένε πολλοί ότι σήμερα ένας νέος που μπαίνει στην αγορά εργασίας θα αλλάξει επτά φορές δουλειά μέχρι να βγει στη σύνταξη. Αυτό σημαίνει ότι οι δεξιότητές του θα καταστρέφονται και θα πρέπει να αναδημιουργούνται ανά πέντε ή έξι χρόνια. Και αν η τεχνολογία προχωρήσει ακόμη περισσότερο, αυτό σημαίνει ότι κάποιος θα πρέπει να αλλάζει δουλειά ανά τρία χρόνια; Ανά δύο; Θα πρέπει να αποκτά νέες δεξιότητες κάθε εξάμηνο; Πώς μπορούν να απορροφήσουν οι άνθρωποι, οι κοινωνίες τόσο ραγδαίες αλλαγές;
Κουπερτίνο και Nokia
Το παράδειγμα της Nokia είναι χαρακτηριστικό: ξεκίνησε τον 19ο αιώνα ως εταιρεία ελαστικών, «επαναστατικοποίησε» τις δομές της κι έγινε κορυφαία εταιρεία στον τομέα της κινητής τηλεφωνίας. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Ερευνας της Φινλανδικής Οικονομίας, στη Nokia οφείλεται το 25% της ανάπτυξης που είχε η φινλανδική οικονομία την περίοδο 1998-2007. Την ίδια περίοδο πλήρωσε το 23% όλων των εταιρικών φόρων και είχε το 20% όλων των εξαγωγών της χώρας. Με την έλευση των smartphones που εισήγαγε η Apple, η μετοχή της εταιρείας έπεσε από το 2007 κατά 90% και αντιστοίχως μειώθηκαν τα ωφελήματα για τη φινλανδική οικονομία. Μια αλλαγή στην κινητή τηλεφωνία που έγινε χιλιάδες μίλια μακριά, στο Κουπερτίνο της Καλιφόρνιας, επηρέασε χιλιάδες ανθρώπους στη Φινλανδία. Από εργαζομένους στη Nokia μέχρι συνεργαζόμενους μικρομεσαίους. Αυτοί, παρά το γεγονός ότι επωφελήθηκαν τα μάλα από την παγκοσμιοποίηση την περίοδο που εξήγαν σε όλη την υφήλιο κινητά τηλέφωνα, τώρα σίγουρα θα ακούν με προσοχή τα κηρύγματα των φοβικών
«Αληθινών Φινλανδών».
Δεν είναι εύκολη η μετάβαση στη νέα εποχή και διάφοροι πολιτικοί μπαταχτσήδες θα πουλούν όνειρα για μια ανέφικτη επιστροφή στο παρελθόν. Οι υπόλοιποι, όσοι δηλαδή δεν είναι λαϊκιστές, πρέπει να συνεχίσουν τον δύσκολο δρόμο: να στύβουν το μυαλό τους, να δοκιμάζουν νέες μεθόδους, να ψάχνουν και να ψάχνονται πώς αυτή η μετάβαση στη νέα εποχή μπορεί να γίνει με το μικρότερο κοινωνικό κόστος. Αυτό είναι το καθήκον της πολιτικής σήμερα. Ολα τ’ άλλα είναι τραμπισμοί…
