O προσφάτως εκλεγείς για τέταρτη συνεχόμενη φορά πρωθυπουργός Βίκτορ Ορμπαν μας προειδοποίησε: «Η φιλελεύθερη δημοκρατία δεν είναι πλέον ικανή να προστατέψει την αξιοπρέπεια των λαών, να προασπίσει την ελευθερία, την ασφάλεια και τη χριστιανική κουλτούρα. Κάποιοι στην Ευρώπη εξακολουθούν να ανέχονται αυτήν την κατάσταση, επειδή πιστεύουν ότι τα πράγματα μπορούν να επιδιορθωθούν, αλλά δεν καταλαβαίνουν ότι ο κόσμος έχει αλλάξει».
Αν λάβουμε υπόψη το βιογραφικό του Ορμπαν, τη συμβολή του στην υπονόμευση της νεότευκτης ουγγρικής δημοκρατίας και την επιρροή του στα σαλόνια της ευρωπαϊκής Δεξιάς –το FIDESZ είναι μέλος του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος– τότε τα πράγματα σοβαρεύουν. Τέτοιες ρητορικές δεν είναι ανησυχητικές επειδή απλώς αντιμάχονται τις αξίες που έκαναν την ευρωπαϊκή ήπειρο ξεχωριστή, αλλά και γιατί βρίσκουν νέους υποστηρικτές σε αρκετές χώρες. Οι φωνές για επιστροφή στην εποχή των «παγετώνων», των κλειστών συνόρων πληθαίνουν. Οι εθνικολαϊκιστές δείχνουν να συντονίζουν τα ρολόγια τους με τις επιθυμίες πολλών, ολοένα και περισσότερων, συμπολιτών τους. Το έθνος-κράτος επιστρέφει, λοιπόν;
Κάθε άλλο! Το έθνος-κράτος αργοπεθαίνει, για την ακρίβεια σαπίζει, μέσα στον νέο κόσμο που ξεπηδά άναρχα. Οπως πάντα, η αναταραχή αρχικά αποσταθεροποιεί τα πιο αδύναμα μέλη. Μικρά και ασθενή έθνη-κράτη διαλύονται ή εξασθενούν μέσα στον ατελή κόσμο της παγκοσμιοποίησης. Σε Αφρική, Ασία και αλλού, το 90% των συρράξεων είναι εμφύλιοι πόλεμοι που γεννούν δεκάδες εκατομμύρια προσφύγων. Στη Δύση, παρατηρούν τις εταιρείες τους να μεταναστεύουν σαν αποδημητικά πουλιά αναζητώντας πιο πρόσφορες συνθήκες γι’ αυτές.
Οπως ξέρουμε, κανένας θρήνος συγγενούς δεν έφερε ποτέ πίσω το αγαπημένο πρόσωπο. Κλάψτε λοιπόν όσο θέλετε, δεν θα αλλάξει τίποτε για το έθνος-κράτος! Οι εμπεδωμένες εδώ και δεκαετίες διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης και οι εκπληκτικές τεχνολογικές εξελίξεις το υπονομεύουν καθημερινά. Η συζήτηση σύντομα δεν θα είναι παγκοσμιοποίηση ή όχι. Ξεχάστε το. Θα είναι: Τι είδους παγκοσμιοποίηση θέλουμε; Σε αυτό το πεδίο θα διαμορφωθούν οι νέες διαιρέσεις του σύγχρονου κόσμου.
Ο θάνατος του έθνους-κράτους δεν σημαίνει τον θάνατο της πολιτικής. Σηματοδοτεί όμως τον θάνατο της ξεπερασμένης εθνικής πολιτικής. Υποδηλώνει την ανάγκη να σκεφτούμε με νέα εννοιολογικά εργαλεία και να εφεύρουμε πολιτικές μορφές ικανές να λειτουργήσουν στις νέες συνθήκες. Οπως υπογράμμισε σε ένα εξαιρετικό άρθρο του ο Ινδοβρετανός συγγραφέας Rana Dasgupta (The Guardian, 5/4/2018), η παγκοσμιοποίηση είναι μεν εκθαμβωτική, αλλά σήμερα είναι επικίνδυνα ανολοκλήρωτη, με αποτέλεσμα να κινδυνεύουμε με χάος στα επόμενα χρόνια. Καθώς το άκαμπτο μονοπώλιο του έθνους-κράτους στην πολιτική ζωή καθίσταται ολοένα και πιο αδύναμο, τα έθνη πρέπει να αναζητήσουν τη λύση στην ένταξή τους σε μεγαλύτερες συστάδες σταθερών δημοκρατικών δομών. Ευτυχώς, δεν βρισκόμαστε στο μηδέν. Το υπόδειγμα υπάρχει. Στον κόσμο, δεν υπάρχει πιο επιτυχημένος δρόμος προς αυτήν την κατεύθυνση από την Ευρωπαϊκή Ενωση.
Παρά τις όποιες αδυναμίες της, η Ε.Ε. αποτελεί μια ισχυρή και ευημερούσα διακρατική ένωση με αυξανόμενη διεθνή οικονομική, πολιτική και συντόμως στρατιωτική σημασία. Ομως η Ε.Ε. δεν είναι μόνο αυτό. Ούτε απλώς «το πιο πρόσφορο πεδίο της πάλης, ταξικής και πολιτικής», όπως ο Αλέξης Τσίπρας ισχυρίζεται πλέον υπερασπίζοντας την παλαιομοδίτικη φιλοευρωπαϊκή ρητορική του Λεωνίδα Κύρκου της δεκαετίας του ’80.
Η Ε.Ε. συνιστά πρότυπο ευέλικτης δομής φιλελεύθερης δημοκρατίας, όπου χάρη στην ελεύθερη μετακίνηση ανθρώπων και κεφαλαίων επιτυγχάνεται ο εκδημοκρατισμός των οικονομικών ευκαιριών. Με άλλα λόγια, χάρη στη δυνατότητα των ανθρώπων να μετακινούνται, να σπουδάζουν και να εργάζονται πέρα των εθνικών τους συνόρων, στην Ε.Ε. περιορίζονται δραματικά οι ανισότητες που πηγάζουν από την ιθαγένεια. Αυτή η τελευταία, όπως επισημαίνει ο Dasgupta, λειτουργεί ως ακραία μορφή κληρονομημένης περιουσίας και άρα ανισότητας και αδικίας, προκαλώντας ελάχιστο σεβασμό σε όσους δεν κληρονομούν τίποτα.
Χάρη, λοιπόν, στη σπουδαία κατάκτηση της ελεύθερης μετακίνησης πέρα από εθνικά σύνορα, πολλοί συμπολίτες μας μπόρεσαν να αποφύγουν τις δυσάρεστες συνέπειες της κρίσης και ταξιδεύοντας εκτός ελληνικών συνόρων να ευημερήσουν. Μπορεί να φανταστεί κανείς τι θα συνέβαινε στην Ελλάδα αν αντιμετώπιζε την κρίση μόνη απέναντι στους κλειστούς φράχτες του έθνους-κράτους;
Η Ε.Ε., επιπλέον, λειτουργεί ανακουφιστικά και στην τρέλα του τοπικισμού και του εθνικισμού που έχει ανακύψει. Πώς αλλιώς άραγε φαντάζεται η Ισπανία πως μπορεί να ξεπεράσει το «αγκάθι» της ανεξάρτητης Καταλωνίας; Η Ευρώπη των περιφερειών συμβάλλει ώστε να είναι διαχειρίσιμες αναταράξεις σε περιοχές όπως η Ισπανία, μεταφέροντας την αναζήτηση των λύσεων σε άλλα επίπεδα από αυτά του άγονου εθνοτικού ανταγωνισμού εντός των εθνικών ορίων. Η έννοια της εθνικής μειονότητας χάνει τη σημασία της στην Ενωμένη Ευρώπη. Σε έναν κόσμο που πράγματι αλλάζει δραματικά, η Ε.Ε. δεν είναι απλώς το κοινό μας σπίτι, είναι ένα υπό εξέλιξη, ευέλικτο πρότυπο ανάπτυξης της φιλελεύθερης δημοκρατίας σε συνθήκες ανολοκλήρωτης παγκοσμιοποίησης. Σε αυτόν τον νέο κόσμο, χρειάζεται να μάθουμε να σκεφτόμαστε με νέους όρους, εγκαταλείποντας ξεπερασμένες αντιπαραθέσεις γύρω από ένα νεκρό σώμα.
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην Πράγα.
