Η αλήθεια είναι ότι γλιτώσαμε το δημοψήφισμα του 2011 στο τσακ, επειδή αντέδρασε για τους δικούς του λόγους ο Γάλλος πρόεδρος Νικολά Σαρκοζί. Από τότε και μέχρι να υπάρξει συναίνεση των πολιτικών δυνάμεων για την αναγκαιότητα των μνημονίων (Σεπτέμβριος 2015), κάναμε τέσσερις εθνικές εκλογές και ένα δημοψήφισμα.
Δεν ξέρουμε τι θα γινόταν τον Νοέμβριο του 2011 αν η τότε κυβέρνηση προχωρούσε στο δημοψήφισμα για την αποδοχή του προγράμματος στήριξης, που θα είχε ως αντίδωρο 140 δισ. βοήθειας συν τη μεγαλύτερη περικοπή χρέους στην ανθρώπινη ιστορία. Η απαισιοδοξία πολλών ότι θα οδηγούσε σε έξοδο από την ΟΝΕ έχει την ίδια πραγματολογική βάση με την αισιοδοξία του κ. Γιώργου Παπανδρέου ότι θα το κέρδιζε· δηλαδή καμία. Είναι όμως περίεργο το γεγονός ότι τον Ιούνιο του 2015 δεν δημιουργήθηκε κίνημα αποχής για να ακυρωθεί στην πράξη το δημοψήφισμα-παρωδία που έκαναν οι ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ· τα 3,5 εκατ. που πρόκριναν το «Οχι» ήταν το 61% όσων ψήφισαν, αλλά το 36% του συνολικού εκλογικού σώματος, κάτι που σύμφωνα με το Σύνταγμα ακύρωνε το αποτέλεσμα. Η φιλοευρωπαϊκή πλευρά είχε την αίσθηση ότι το αποτέλεσμα θα ήταν οριακά υπέρ του «Ναι», παρά το δυσμενέστερο των όρων· σε αντίθεση με το 2011, η κυβέρνηση του 2015 προέκρινε το «Οχι» και όλοι γνωρίζουμε ότι ο κρατικός μηχανισμός παίζει ρόλο στο αποτέλεσμα μιας αναμέτρησης.
Ολα τα παραπάνω δεν υπονοούν ότι η αισιοδοξία του κ. Παπανδρέου θα δικαιωνόταν και το δημοψήφισμα του 2011 θα είχε φιλοευρωπαϊκό αποτέλεσμα, όπως είπε ο ίδιος τη Δευτέρα (19.11. 2018) στο LSE. Οπως απέδειξε η εμπειρία, τα δημοψηφίσματα βγάζουν αρνητικά αποτελέσματα εκεί που δεν το περιμένεις. Και όταν δεν το περιμένεις. «Οχι» ψήφισαν οι Γάλλοι το 2005 για το ευρωσύνταγμα, παρ’ όλο που η Ευρώπη δεν ζούσε την τωρινή κρίση. Αλλά αν, όπως λένε πολλοί του εκσυγχρονιστικού ρεύματος, «τα δημοψηφίσματα είναι επικίνδυνα», οι εκλογές που προκρίνουν Τραμπ, Ορμπαν, Σαλβίνι κ.ά. τι είναι;
Η εμπειρία του δημοψηφίσματος του 2015 είναι αρνητική, αλλά πάλι (αν συνυπολογίσουμε τέσσερις εκλογικές αναμετρήσεις συν ένα δημοψήφισμα σε μία τετραετία) και η εμπειρία του μη δημοψηφίσματος το 2011 είναι αρνητική. Στο κάτω κάτω της γραφής η πολιτική δυναμική οδήγησε τον Ιούνιο του 2015 εκεί που όλοι φοβούνταν ότι θα βρεθούμε τον Νοέμβριο του 2011. Αυτό οδηγεί στο ερώτημα αν τα δημοψηφίσματα είναι επικίνδυνα ή αν κάποιοι χτυπούν το σαμάρι επειδή δεν μπορούν να χτυπήσουν το γαϊδούρι του λαϊκισμού. Χρησιμοποιούν πεφωτισμένα επιχειρήματα ότι τα δημοψηφίσματα απλοποιούν σε ένα «ναι» ή ένα «όχι» πολύπλοκες καταστάσεις, ενώ είναι γνωστό πως τον Σεπτέμβριο του 2015 οι πολίτες υπερψήφισαν τον ΣΥΡΙΖΑ ύστερα από ενδελεχή μελέτη του προγράμματός του.
Η δημοκρατία δεν είναι το καλύτερο σύστημα που γνωρίσαμε μέχρι σήμερα επειδή παράγει τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα, αλλά διότι κατανέμει καλύτερα το όφελος και το κόστος των αποφάσεων. Η άρνηση των δημοψηφισμάτων με το κριτήριο «δεν είδατε τι έγινε στη Βρετανία;» αποτελεί επικίνδυνη διολίσθηση, διότι ακολουθεί το επιχείρημα «δεν είδατε τι έγινε με τις εκλογές στην Ουγγαρία;». Η απόρριψή τους χρειάζεται καλύτερη τεκμηρίωση από ένα σηκωμένο φρύδι, συν κάποια εναλλακτική πρόταση για άλλου τύπου συμμετοχικούς θεσμούς που θα κάνει τους πολίτες κοινωνούς της πολιτικής διαδικασίας. Κι αυτό, διότι το ισχυρότερο όπλο των λαϊκιστών είναι ο ισχυρισμός πως «το πολιτικό σύστημα ή γενικότερα οι ελίτ δεν δίνουν δεκάρα για τη γνώμη των απλών ανθρώπων».
