Καθώς παρακολουθούσα τη διάλεξη του Νιλ Γκέρσενφελντ στο κεντρικό αμφιθέατρο του «Δημόκριτου», ο τρόμος μου για την επικείμενη συνομιλία μας ολοένα και μεγάλωνε. Στις διαφάνειες πίσω του εμφανίζονταν αναφορές σε διάφορες εργασίες στις οποίες έχει συμμετάσχει: «Microfluidic Bubble Logic», «Discretely assembled mechanical metamaterials», «Bulk-Spin Resonance Quantum Computation». Σκεφτόμουν ότι αν επιχειρούσα να διαβάσω τα συγκεκριμένα πονήματα, δεν θα έφθανα μακριά. Ηδη οι τίτλοι θα με είχαν καταβάλει.
Ο Γκέρσενφελντ είναι ένας από τους ανθρώπους που διαμορφώνουν το μέλλον. Καθηγητής στο MIT, διευθυντής του Center for Bits and Atoms, έχει αφιερώσει την καριέρα του στη ρήξη του φράγματος μεταξύ της Φυσικής και της επιστήμης των Ηλεκτρονικών Υπολογιστών, με συναρπαστικά θεωρητικά και ανατρεπτικά πρακτικά αποτελέσματα. «Η Φυσική είναι ένας οικουμενικός υπολογιστής», μου λέει, στο γραφείο του προέδρου του «Δημόκριτου» Γιώργου Νούνεση, όπου έχουμε αποσυρθεί. «Ολη η φύση υπολογίζει, με τη στενή έννοια του όρου της υπολογιστικής. Και η επιστήμη των Υπολογιστών χρειάζεται τη Φυσική για να λειτουργήσει. Αλλά ιστορικά οι δύο επιστήμες απέκλιναν. Η Φυσική σταματούσε στην κατασκευή τρανζίστορ και η επιστήμη των Η/Υ σταματούσε στο λογισμικό. Η σύνδεση μεταξύ των δύο ανακαλύφθηκε εκ νέου πρόσφατα, με πεδία όπως η Κβαντική Υπολογιστική. Μια συνέπεια της υπέρβασης αυτού του διαχωριστικού πλαισίου είναι ότι μπορείς να φτιάξεις καλύτερους, πιο ενδιαφέροντες και ισχυρούς υπολογιστές· η άλλη, ενδεχομένως ακόμη πιο σημαντική, είναι ότι χρησιμοποιώντας τη γλώσσα της υπολογιστικής, κατανοείς καλύτερα τη φύση».
Μεταξύ άλλων, o Γκέρσενφελντ ήταν στην ομάδα των τριών επιστημόνων που κατασκεύασαν τον πρώτο κβαντικό υπολογιστή (το μακρινό 1998). Ηδη το 2004 έγραφε για το όραμα του Διαδικτύου των Πραγμάτων, πολύ πριν γίνει απτή πραγματικότητα. Αλλά είναι περισσότερο γνωστός ως ο πρωτοπόρος των ψηφιακών κατασκευών (digital fabrication), του εκδημοκρατισμού της παρασκευής προϊόντων, αλλά πλέον και μηχανών που κατασκευάζουν προϊόντα με τη χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας. Πριν από 25 χρόνια ξεκίνησε να διδάσκει στο MIT ένα μάθημα με τον φιλόδοξο τίτλο «Πώς να φτιάξεις (σχεδόν) τα πάντα». Στο μάθημα παρείχε στους φοιτητές του ένα σετ από εργαλεία (τρισδιάστατους εκτυπωτές, υπολογιστές και λέιζερ) που θα τους επέτρεπε να γίνουν οι ίδιοι δημιουργοί αντί για απλοί καταναλωτές της τεχνολογίας. Το εργαστήριο που έστησε, το πρωτότυπο Fab Lab, ήταν απίστευτα δημοφιλές. «Κάθε χρόνο εκατοντάδες φοιτητές ήθελαν να παρακολουθήσουν το μάθημα: μηχανολόγοι, επιστήμονες, αλλά και καλλιτέχνες, άτομα από πολλά διαφορετικά πεδία», θυμάται. «Το πάθος που γεννούσε είχε να κάνει με την ανάγκη προσωπικής έκφρασης».
Ολη μου τη ζωή πολεμάω κατά αυτού του σφάλματος της Αναγέννησης: του διαχωρισμού μεταξύ αυτών που σκέφτονται και αυτών που φτιάχνουν πράγματα.
Ο Γκέρσενφελντ εξιστορεί πώς στο λύκειο ήθελε να ακολουθήσει τεχνική κατεύθυνση, αλλά τον απέτρεψαν – «ήμουν έξυπνος, άρα έπρεπε να κάθομαι σε ένα δωμάτιο, δεν μπορούσα να κάνω συγκόλληση ή να επισκευάζω αυτοκίνητα». Αργότερα, ως ερευνητής στα Bell Labs, είχε παρόμοια προβλήματα με το συνδικάτο, που δεν τον ήθελε να εργάζεται μαζί με τους τεχνικούς. «Είναι ένας διαχωρισμός μεταξύ αυτών που σκέφτονται και αυτών που φτιάχνουν πράγματα, που ξεκινάει ήδη από την Αναγέννηση. Ολη μου τη ζωή πολεμάω κατά αυτού του σφάλματος της Αναγέννησης. Και οι φοιτητές στο μάθημά μου αποδείκνυαν ότι η χρήση τρισδιάστατων εκτυπωτών και ο προγραμματισμός είναι εξίσου δημιουργικές ασχολίες όσο η ζωγραφική ή η συγγραφή ενός σονέτου». Η δημοφιλία του Fab Lab γρήγορα επεκτάθηκε πέρα από την πανεπιστημιούπολη του MIT και διαδόθηκε σε όλο τον κόσμο. Σήμερα υπάρχουν 2.500 Fab Labs σε 125 χώρες, όπου νέοι άνθρωποι και παιδιά-θαύματα, σε μέρη από τη βόρεια Νορβηγία έως απομακρυσμένα ινδικά χωριά, επινοούν εκπληκτικά πράγματα με τα βασικά εργαλεία των ψηφιακών κατασκευών.
«Ενα από τα πράγματα που έμαθα από όλο αυτό είναι ότι στις πιο φτωχές περιοχές του πλανήτη υπάρχουν τα ίδια προσόντα, συμφέροντα, επιθυμίες και ανάγκες, όπως και στις πλούσιες περιοχές», λέει. «Οι άνθρωποι εκεί χρησιμοποίησαν τα Fab Labs για να φτιάξουν πρακτικά πράγματα, αλλά και για να εκφραστούν, να μάθουν, να δημιουργήσουν […] Κάποιες από τις περιοχές όπου το κάνουμε αυτό έχουν υπερπηδήσει ορισμένα από τα παραδοσιακά στάδια της βιομηχανικής εξέλιξης». Παράλληλα, η λογική της εξατομίκευσης της τεχνολογίας που ενσαρκώνουν τα Fab Labs έχει μεταδοθεί και σε άλλα πεδία. Εμπνευσμένος από αυτά, ο κορυφαίος γενετιστής του Χάρβαρντ, Τζορτζ Τσερτς, σε στενή συνεργασία με τον Γκέρσενφελντ, ξεκίνησε τη βιολογική του εκδοχή: «Πώς να καλλιεργήσεις (σχεδόν) τα πάντα».
«Υπάρχουν ορισμένα στάνταρ εργαλεία που χρειάζονται για να δημιουργήσεις συνθετική ζωή στο εργαστήριο», εξηγεί ο Αμερικανός φυσικός και μηχανικός ηλεκτρονικών υπολογιστών. «Χρησιμοποιώντας τα Fab Labs μπορούμε να κατασκευάσουμε αυτά τα εργαλεία, με τα οποία παράγεται βιοτεχνολογία και νέες, κατά παραγγελία, μορφές ζωής. Και αντιστρόφως, στη συνέχεια, μία από τις εφαρμογές της βιοτεχνολογίας παράγει πράγματα που χρησιμοποιούμε στα Fab Labs».
Υπάρχει όμως – εξηγεί – και μία βαθύτερη σύνδεση: «Η βιολογία χρησιμοποιεί μόλις 20 βασικά δομικά στοιχεία – τα αμινοξέα – για να δημιουργήσει ζωή. Τα αμινοξέα έχουν κάποιες πολύ απλές ιδιότητες, που συνδυαστικά δημιουργούν ζωή, χωρίς να περισσεύει τίποτα. Δεν χρειάζεσαι μία μηχανή στο μέγεθος ενός ανθρώπου για να φτιάξεις έναν άνθρωπο. Είναι πολύ παρόμοιο με το πώς λειτουργούν τα Lego. Ο τρόπος με τον οποίο η βιολογία εντοπίζει και διορθώνει λάθη καθιστά εφικτή την πολυπλοκότητα της ζωής. Αυτό που προσπαθούμε να κάνουμε στο εργαστήριό μου είναι να αναπαράγουμε αυτήν την προσέγγιση στα υλικά: σαν Lego σε μικροκλίμακα, με τουβλάκια που δεν είναι οργανικά ή πλαστικά αλλά ηλεκτρονικά υλικά ή υλικά αεροναυπηγικής […] Με αυτά μπορούμε να φτιάξουμε σχεδόν οτιδήποτε, χωρίς να πετιέται τίποτα. Τα σκουπίδια, άλλωστε, είναι υλικά που δεν εμπεριέχουν αρκετή πληροφορία για να επαναχρησιμοποιηθούν».
Η συνεργασία με τον «Δημόκριτο» και η σύνδεση με την παραγωγή
Ο Γκέρσενφελντ βρέθηκε στην Αθήνα στο πλαίσιο της συνεργασίας του «Δημόκριτου» με το Centre for Bits and Atoms. Την ημέρα της συνέντευξής μας, ο υφυπουργός Ανάπτυξης και Επενδύσεων Χρίστος Δήμας υπέγραψε την απόφαση χρηματοδότησης, μέσω του Ταμείου Ανάκαμψης (6,4 εκατ. ευρώ), της μεταφοράς τεχνογνωσίας από το ΜΙΤ στον «Δημόκριτο» στις τεχνολογίες βιώσιμων υλικών. «Η συνεργασία είναι σε δύο επίπεδα», εξηγεί ο Γκέρσενφελντ, τονίζοντας ότι υπήρξε σημαντική στήριξη σε κορυφαίο επίπεδο από την ελληνική κυβέρνηση, αλλά και αρκετά γραφειοκρατικά εμπόδια. «Πρώτον, θα φτιάξουμε μαζί ένα Superlab, ένα πιο σύνθετο εργαστήριο, με πιο προηγμένα εργαλεία, που μπορούν να δημιουργήσουν τις μηχανές που φτιάχνουν τα τελικά προϊόντα. Οι μηχανές αυτές θα αντανακλούν τοπικές ανάγκες και μπορούν να ενισχύσουν το ελληνικό δίκτυο των ψηφιακών κατασκευών». Δεύτερον, το «υπερ-εργαστήριο» αυτό θα εστιάζει στην κατασκευή επιστημονικών εργαλείων υψηλής ακριβείας. «Αναδύεται ανά τον κόσμο μια ομάδα πρωτοπόρων, που κάνουν ανοιχτό σχεδιασμό επιστημονικών εργαλείων. Αυτό που θέλουμε, μεταξύ άλλων, να κάνουμε με τον “Δημόκριτο” είναι να διευρύνουμε την πρόσβαση στην επιστήμη. Σήμερα, για τη χρήση συγκεκριμένων εξειδικευμένων εργαλείων, ένας επιστήμονας πρέπει να έρθει στον “Δημόκριτο”. Η ιδέα μας είναι να φέρουμε τον “Δημόκριτο” στον επιστήμονα». Ετσι, εξηγεί, μπορεί να εκδημοκρατιστούν
διαδικασίες που έχουν σημασία για την καθημερινότητα των πολιτών, όπως η μέτρηση των ρύπων που παράγει ένα τοπικό εργοστάσιο ή η αξιολόγηση της διατροφικής αξίας των τροφών που καταναλώνουν. Δεν υπάρχει κίνδυνος όμως ένας τέτοιος κατακερματισμός της ελεγκτικής λειτουργίας να οδηγήσει σε παραπληροφόρηση και απώλεια εμπιστοσύνης – κάτι ανάλογο με αυτό που συμβαίνει με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και την ενημέρωση; «Πολλά πράγματα μπορούν να πάνε στραβά», αναγνωρίζει. Η λογική του συνολικού εγχειρήματος, όπως εξηγεί, είναι αποκεντρωμένη, «άρα δεν υπάρχει ένα κεντρικό σημείο ελέγχου» μέσω του οποίου μπορούν να αποτραπούν οι λανθασμένες ή επικίνδυνες χρήσεις των εξατομικευμένων ψηφιακών κατασκευών. «Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να δώσουμε κίνητρα για διαφάνεια: να το κάνουμε πολύ πιο εύκολο για κάποιον να λειτουργεί ανοιχτά και όχι μυστικά, στο σκοτάδι». Σχετικά με το αν είναι έτοιμος ο επιχειρηματικός τομέας για τον νέο κόσμο των ψηφιακών κατασκευών, σημειώνει: «Εταιρείες που θεωρούν ότι θα υπάρχουν σε 50 χρόνια κατανοούν τι συμβαίνει και αναλύουν εις βάθος τι σημαίνει γι’ αυτές ο νέος αυτός κόσμος. Επίσης η νέα αυτή προσέγγιση έχει η ίδια γεννήσει πολλές νεοφυείς εταιρείες. Αλλά υπάρχουν και πολλές μεσαίου μεγέθους επιχειρήσεις –π.χ. σαν αυτές που έχουν κατασκευάσει τα έπιπλα σε αυτή την αίθουσα– που δεν έχουν καταλάβει τι συμβαίνει και πιθανότατα θα κλείσουν».
Κινδυνεύουμε;
Στον απόηχο του ChatGPT και των πνευματικών δεξιοτήτων της τεχνητής νοημοσύνης, τον ρωτώ αν θεωρεί ότι η ανθρωπότητα δημιουργεί μηχανές που θα την καταστήσουν παρωχημένη. Είναι –με τον τρόπο του– καθησυχαστικός. Κάποτε, λέει, θεωρείτο κοσμογονικής σημασίας το αν ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής θα μπορούσε να κερδίσει τον ανθρώπινο νου: «Οι υπολογιστές πλέον κερδίζουν στο σκάκι, αλλά οι άνθρωποι ακόμη παίζουν. Πριν από ένα χρόνο περίπου, φτάσαμε στο σημείο μεγάλοι υπολογιστές να μπορούν να κάνουν τον ίδιο αριθμό διεργασιών ανά δευτερόλεπτο όσο ο ανθρώπινος εγκέφαλος», σημειώνει. «Δεν πρέπει να μας εκπλήσσει ότι κάποιοι υπολογιστές μπορούν να κάνουν πράγματα που μοιάζουν με προϊόντα νοημοσύνης. Ο ανθρώπινος οργανισμός παραμένει 100.000.000 φορές ανώτερος στην ανάπτυξη του σώματος από ό,τι είναι τα εργοστάσια παραγωγής στην παραγωγή κομπιούτερ».
Η συνάντηση
Μεταξύ της διάλεξης και της συνέντευξης προηγήθηκε μια σύντομη δεξίωση προς τιμήν του Αμερικανού καθηγητή, στην οποία πρόλαβα να αδράξω κάποιους μεζέδες και να διασκεδάσω την πείνα μου ενώ εκείνος πολιορκείτο από συναδέλφους επιστήμονες και άλλους θαυμαστές. Ο Γκέρσενφελντ είχε φάει κάτι πριν από τη διάλεξη. Στο γραφείο του προέδρου όπου συνομιλήσαμε, υπήρχε μόνο τροφή για σκέψη – χορταστική, αν και σε σημεία δύσκολη στη χώνεψη.
