Ο Ντέιβιντ (Τσίπερφιλντ) ήταν φοιτητής του, η Ζάχα (Χαντίντ) τον αποκαλούσε «Ηλιάκι». «Την αγαπούσα πολύ και με αγαπούσε. Οταν πέθανε ένιωσα ότι έχασα μια κόρη, δεν είχα αντιληφθεί πόσο κοντά ήμασταν, παρόλο που δεν βλεπόμασταν συχνά». Ο Ηλίας Ζέγγελης ανήκει στους πλέον διακεκριμένους αρχιτέκτονες, με διεθνή ταυτότητα, αλλά περιορισμένη απήχηση στην ελληνική επικράτεια. Εάν ήθελε κανείς να συνθέσει μια αρχιτεκτονική dream team διαφορετικών εποχών, ηλικιών και τάσεων, δεν θα είχε παρά να ζητήσει από τον κ. Ζέγγελη να απαριθμήσει ορισμένους από τους κατά καιρούς φοιτητές του στην εδώ και περισσότερο από μισό αιώνα (από το 1963) παρουσία του σε πανεπιστημιακά έδρανα ανά τον κόσμο. Γιατί, πάνω απ’ όλα, ο Ηλίας Ζέγγελης είναι ένας αφοσιωμένος δάσκαλος. Το βιογραφικό του ζαλίζει. Από την Αγγλία όπου έζησε και δίδαξε 30 χρόνια έως την Αμερική (όπου δίδαξε σε κορυφαία πανεπιστήμια, όπως το Κολούμπια, το Πρίνστον, το Γέιλ), την Ιαπωνία, την Κίνα, την Αργεντινή, την Ουρουγουάη, πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Και βέβαια συνεχίζει, στο Μεταπτυχιακό Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Πατρών, το οποίο εδρεύει στην Αθήνα.
Με τον Ρεμ Κούλχαας (μαθητής του κι αυτός) συνεργάστηκαν ιδρύοντας το ΟΜΑ (Office for Metropolitan Architecture), ο Χανς Κόλχοφ είναι καλός φίλος, με τον Μπερνάρ Τσουμί έχουν συμπορευτεί, εκτιμάει τον Ντέιβιντ Τσίπερφιλντ ως αρχιτέκτονα, «ό,τι δικό του έχω δει είναι ξεχωριστό». Σε όλη τη διάρκεια της συζήτησής μας τους αποκαλούσε με τα μικρά ονόματά τους, γιατί αποτελούν γι’ αυτόν πρόσωπα οικεία. «Ο Νόρμαν (Φόστερ) έγραψε ένα πολύ συγκινητικό κείμενο όταν πέθανε η Ζάχα», σχολιάζει.
«Είμαι 86 χρόνων, πολλά τα κεφάλαια ζωής. Κράτησα κυρίως το ακαδημαϊκό σκέλος, γιατί το πρακτικό, το γραφείο και οι αναθέσεις, με είχε κουράσει πάρα πολύ, σε βαθμό που στις διαλέξεις έλεγα “μισώ τους πελάτες”! Με κούρασαν πολύ κυρίως οι ιδιώτες με τις απαιτήσεις τους. Ενας από αυτούς μου ζητούσε να κάνω μια σειρά σχεδίων με διαφορετική χρήση σε ένα οικόπεδο, επιμένοντας ότι δεν είναι εξαρχής δουλειές αλλά παραλλαγές μίας».
– Ποιο έργο σας θεωρείτε πρεσβευτή της δουλειάς σας;
– Τα έργα που κάναμε με τον Κούλχαας όταν συνεργαζόμασταν. Το πάρκο της Λα Βιλέτ στο Παρίσι που είχαμε σχεδιάσει ήταν από τα καλύτερα της καριέρας μου, το ανέλαβε τελικά ο Τσουμί. Ο Κούλχαας το εγκατέλειψε, δεν το ήθελε. Αντιπροσωπευτικό της δουλειάς μου θεωρώ τον διαγωνισμό για το πάρκο του Ελληνικού σε συνεργασία με τους Dogma (Πιερ Βιτόριο Αουρέλι και Μαρτίνο Τατάρα), που ήταν και αυτοί φοιτητές μου, στον οποίο συμμετείχαμε αλλά δεν κερδίσαμε. Επίσης, κάποια έργα που συνυπογράψαμε με τη σύζυγό μου, αρχιτέκτονα, Ελένη Τσιγάντε. Γενικώς στη ζωή μου μού αρέσει να συνεργάζομαι. Και τώρα που διδάσκω, συμμετέχω κι εγώ στα πρότζεκτ των φοιτητών μου, δεν κριτικάρω μόνο, συμβάλλω. Μαζί με την Ελένη κάναμε ένα φοιτητικό χωριό στην Ιαπωνία, στο Κιόσου. Δίδασκα εκεί, μαζί με τον Αράτα Ισοζάκι, ο οποίος μου έλεγε ότι του αρέσει η δουλειά μου γιατί είναι «μεσογειακή» και μου πρότεινε να του σχεδιάσω ένα «μεσογειακό χωριό σε μια πλαγιά». Ασικίτα ονομαζόταν, και η τοποθεσία και το πρότζεκτ.
Ο Καλατράβα δεν είναι καλός αρχιτέκτονας, κακώς τον ασπαστήκαμε. Ο Πιάνο έχει κάνει πράγματα που θαυμάζω, αλλά υπάρχουν και καλύτεροι.
– Γιατί στα αντιπροσωπευτικά έργα περιλαμβάνετε κι αυτά που παρέμειναν στα χαρτιά;
– Γιατί έχω κάνει πολλά που δεν έχουν κτιστεί. Ανήκω στην κατηγορία των αρχιτεκτόνων που δεν έχουν κτίσει πολλά, κι αυτό δεν με λυπεί.
– Μοιάζει ο δάσκαλος να «κατάπιε» τον αρχιτέκτονα…
– Σίγουρα ναι και με τη θέλησή μου.
«Εχω χάσει επαφή»
Εάν η συζήτηση ανοιχτεί στο σήμερα της αρχιτεκτονικής, ο κ. Ζέγγελης είναι πολύ συγκρατημένος και ειλικρινής: «Δεν τους ξέρω καλά τους σύγχρονους αρχιτέκτονες. Eχω χάσει επαφή».
Του ζητώ να αποτιμήσει ορισμένα από τα εμβληματικά έργα της πόλης: «Βρίσκω το Μουσείο Ακρόπολης λίγο στριμωγμένο. Το εσωτερικό είναι πολύ ενδιαφέρον. Εξωτερικά η κλίμακά του δεν εντάσσεται καλά στον περιβάλλοντα ιστό της πόλης. Θεωρώ τη Λυρική Σκηνή και το πάρκο στο ΚΠΙΣΝ μάλλον αποτυχία. Η Λυρική θα μπορούσε να είναι ένα από τα μνημεία της πόλης. Το πάρκο δεν είναι ενταγμένο στον ιστό της Αθήνας. Το κομμάτι αυτό είναι επαρχία για εμένα. Δεν συνάδει με την άποψη της Αθήνας ως μητρόπολης. Προφανώς δεν τα κατακρίνω ως πρότζεκτ –οφείλω να διευκρινίσω–, απλώς δεν με ενδιαφέρουν. Δεν τα θαυμάζω». Οσο για τον Καλατράβα, δεν θα τον χαρακτήριζε «διακεκριμένο». «Κακώς ασπαστήκαμε έναν αρχιτέκτονα που δεν είναι καλός». Για τον Ρέντσο Πιάνο προσθέτει ότι «έχει κάνει πράγματα που θαυμάζω, αλλά υπάρχουν και καλύτεροι».
Συμπληρώνει ότι θεωρεί την Ιταλία «κορεσμένη αρχιτεκτονικά». «Πολλοί από τους σημερινούς Ιταλούς αρχιτέκτονες δεν ξέρουν πώς να χειριστούν την τεράστια κληρονομιά της χώρας τους. Εάν αναζητούσα κάτι που να σέβεται την κληρονομιά και να παράγει καινούργιες ιδέες, θα στρεφόμουν στην Πορτογαλία. Εκεί θα συναντούσαμε τον Αλβαρο Σίζα, τον Εντουάρντο Σούτο ντε Μούρα, αλλά και πολλούς νέους, που χειρίζονται το καινούργιο με μεγαλύτερη σιγουριά».
Κατέστρεψαν το Φιξ. Είναι πλέον ακρωτηριασμένο…
– Τι θαυμάζετε στην Αθήνα;
– Τη γεωγραφία της, την τοποθεσία της, τον Υμηττό στη δύση, τον Αργοσαρωνικό, το κλίμα της, τα καλοκαίρια της και όχι την αρχιτεκτονική της. Η Αθήνα βασίζεται στην πολυκατοικία, μια τυπολογία που στέγασε συνήθειες και τρόπο ζωής των Αθηναίων. Αυτή η τυπολογία είναι το εικονοκύτταρο της Αθήνας, όπως το πίξελ μιας φωτογραφίας.
– Ποια αρχιτεκτονική περίοδο της Αθήνας προτιμάτε;
– Την περίοδο των αρχών της πολυκατοικίας, 1920-1930. Συμβάδιζε με τους κανόνες της μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην Ευρώπη. Μπορώ όμως να απαντήσω στο ερώτημά σας λέγοντας ποιους Eλληνες αρχιτέκτονες θεωρώ σημαντικούς: τον Νικόλαο Βαλσαμάκη και, φυσικά, τον Aρη Κωνσταντινίδη και τον Τάκη Ζενέτο. Με την ευκαιρία να επισημάνω ότι κατέστρεψαν το Φιξ, όπου τώρα στεγάζεται το ΕΜΣΤ. Παρενέβησαν στο αρχικό κτίριο. Είναι πλέον ακρωτηριασμένο. Αν κόψεις από έναν άνθρωπο τα πόδια και τα χέρια, δεν είναι πια άνθρωπος.
Ο τουρισμός
Επιχειρώ να τον παρασύρω σε μια συζήτηση για θέματα σύγχρονα και ανοιχτά, όπως οι «αστικές αναπλάσεις», ο πολυσυζητημένος και αρνητικά φορτισμένος όρος «gentrification» (εξευγενισμός), οι επιπτώσεις του τουρισμού που μετατρέπει τα κέντρα των πόλεων σε ένα τουριστικό λούνα παρκ. Είναι επιφυλακτικός και μάλλον συνοπτικός: «Συμφωνώ με τη γενική προσέγγιση αυτής της κριτικής… Εξαρτάται πώς χειρίζονται τα θέματα αυτά η πολεοδομία και το κράτος. Ο τουρισμός μπορεί να αλλοιώσει σε αρνητικό βαθμό μια πόλη. Ναι, μπορεί να συμβεί. Δεν είναι νομοτελειακό όμως. Θέλει προσοχή. Διαφορετικά επιχειρήματα μπορούν να φωτίσουν μια αισιόδοξη προοπτική. Το μέτρο είναι απαραίτητο. Χωρίς σλόγκαν και κραυγές. Η Αθήνα είναι μια κοσμοπολίτικη πόλη». «Ο κοσμοπολιτισμός της Αθήνας σε τι έγκειται;» τον ρωτώ. «Είναι μια μητρόπολη, διεθνώς ενδιαφέρουσα. Δεν οφείλεται μόνο στον Παρθενώνα αυτό. Παλαιότερα ταξίδευαν στο Παρίσι. Τώρα το Παρίσι έρχεται στην Αθήνα».
– Τι κατασκεύασε το αρχιτεκτονικό σταρ σίστεμ; Η Ζάχα Χαντίντ δεν υπήρξε κι εκείνη μέρος του;
– Η μόδα. Η εμμονή για τη μόδα κατασκευάζει παρόμοια συστήματα. Δημιουργήθηκαν ένας-δύο σταρ και άρχισαν οι υπόλοιποι να τους μιμούνται. Ολες οι μόδες σβήνουν, αλλάζουν. Ερχεται κάποια άλλη που την αναπληρώνει. Η επίδρασή τους μάλλον έβλαψε τις νεότερες γενιές, γιατί διαστρεβλώθηκε η αντίληψη για την αρχιτεκτονική, μια διαδικασία πολύ πιο συλλογική και σύνθετη. Πολλοί αρχιτέκτονες, παρασυρόμενοι από το θάρρος της επιτυχίας, αφέθηκαν σε ατομικιστικά μνημεία ναρκισσισμού και αυτοέκφρασης. Η Ζάχα Χαντίντ όχι μόνο υπήρξε μέρος του σταρ σίστεμ, αλλά η σπίθα που το εκτίναξε. Ηταν από τους πιο σημαντικούς και αξιόλογους πρωτοπόρους στην εξέλιξη της σύγχρονης αρχιτεκτονικής.
Από το δημοτικό
«Το παρελθόν βαραίνει πια πολύ. Με τα λάθη του. Αλλά και με σημαντικά βήματα», λέει ο Ηλίας Ζέγγελης κάνοντας έναν επιγραμματικό απολογισμό ζωής. Ομολογεί ότι το καινούργιο, ο νέος ψηφιακός κόσμος, τον ξεπερνάει, δεν μπορεί να το παρακολουθήσει. Παρ’ όλα αυτά επισημαίνει πως «δεν υπάρχει μια αναγνωρίσιμη σύγχρονη αρχιτεκτονική κουλτούρα. Με τις διευκολύνσεις των υπολογιστών, ένα από τα πιο παραγωγικά στοιχεία της αρχιτεκτονικής παραγωγής, που είναι αυτό που κάποτε περνούσε κατευθείαν από τη σκέψη στο χαρτί, αρχίζει και χάνεται». Πιστεύει στους νέους, οι φοιτητές του τον γεμίζουν αισιοδοξία, τον κάνουν υπερήφανο. Και επαναλαμβάνει την πεποίθησή του ότι «η αρχιτεκτονική θα έπρεπε να διδάσκεται ως μάθημα από το δημοτικό. Τα παιδιά αποκτούν μια κριτική αντίληψη για το περιβάλλον. Γι’ αυτό που βλέπουν γύρω τους. Θα είχαμε έτσι στο μέλλον καλύτερες πόλεις».
Η συνάντηση
Βρεθήκαμε στη «Βιβλιοθήκη», στην πλατεία Κολωνακίου. Επέλεξε ένα αρκετά βαρύ και πλούσιο σε θερμίδες αλλά νόστιμο και απολαυστικό πιάτο, όπως ομολόγησε, μελιτζάνες του σεφ (σαν παπουτσάκι), συνέχισε με χαλβά σιμιγδαλένιο και καφέ γαλλικό. Εγώ παρήγγειλα μπιφτέκια κοτόπουλου με πουρέ γλυκοπατάτας. Σύνολο: 48 ευρώ. Θαύμασα το στυλ του στο φαγητό: τελετουργικό, μεθοδικό. Μιλήσαμε για την οικογένειά του. Ο κ. Ζέγγελης έχει τρία παιδιά. Δύο από την πρώτη γυναίκα του, στην Αγγλία, και ένα με την Ελένη Τσιγάντε, 27 χρόνων. «Οι εγγονές μου είναι συνομήλικες του γιου μου», σχολιάζει χαμογελώντας, επιβεβαιώνοντας τη διαπίστωσή μου ότι κάνει διαρκώς restart στη ζωή του.
