Ζει στο Λίνκολν της Μασαχουσέτης, μια μικρή πόλη με πληθυσμό 7.000 κατοίκων, απέχει μισή ώρα από τη Βοστώνη και της θυμίζει τη Λακωνία. Κάθε μέρα ξυπνάει στις 5.30 για να προλάβει να πάει την έφηβη κόρη της στο σχολείο, που απέχει κι αυτό αρκετά από το σπίτι και ύστερα να οδηγήσει έως το ωραίο κτίριο του 19ου αιώνα, το οποίο λειτουργούσε ως μουσείο γερμανικής τέχνης, όπου στεγάζεται το Minda de Gunzburg Center for European Studies (CES), τμήμα της Σχολής Τεχνών και Επιστημών του Χάρβαρντ. Σε αυτό «το πιο παλιό πανεπιστημιακό κέντρο σύγχρονων Ευρωπαϊκών Σπουδών» (ιδρύθηκε το 1969), η Ελέιν Παπούλιας εργάζεται από το 2013 ως εκτελεστική διευθύντρια. Αποστολή του CES είναι η προώθηση της έρευνας και της μελέτης της ευρωπαϊκής ηπείρου· παράλληλα αποτελεί και έναν χώρο φιλοξενίας επιφανών Ευρωπαίων ακαδημαϊκών και ηγετών.
Η Ελέιν Παπούλιας γεννήθηκε στη Βοστώνη. Η μητέρα της πήγε στην Αμερική στα 15 της, το 1952, από τη Σπάρτη, σε ζευγάρι θείων που προθυμοποιήθηκαν να φιλοξενήσουν κάποιο από τα παιδιά της οικογένειας. Μου διηγείται την ιστορία της. «Κύτταρο επιβίωσης», παρατηρώ. «Απολύτως, είναι πολύ δυνατή, τολμηρή, πραγματίστρια, amazing». Ο πατέρας της μετανάστευσε το ’60. Παντρεύτηκαν στην Αμερική. Η μητέρα τώρα είναι 87. Ο πατέρας έχει πεθάνει.
«Κάθε Παρασκευή μετά το σχολείο πηγαίναμε με την αδελφή μου για μαθήματα ελληνικών στο σπίτι της δασκάλας, ενώ όλα τα άλλα παιδιά μπορούσαν να παίξουν. Οδηγούσε η μαμά μου μέσα στην κίνηση, μια ώρα, η απόσταση ήταν μεγάλη. Επέμενε. Θα το εκτιμήσετε κάποτε, μας έλεγε. Και το εκτιμήσαμε. Είχε δίκιο». Μιλάει και διαβάζει ελληνικά η Ελέιν Παπούλιας, παρότι για τη συζήτησή μας προτιμάει τα αγγλικά. Ο άνδρας της Ιρανός, η κόρη τους μιλάει και περσικά.
«Αισθανόμουν πάντα έλξη για άλλες εθνότητες, γιατί κι εμείς είμαστε διαφορετικοί στο μέρος που μέναμε στη Βοστώνη. Δεν ήταν πολλές οι ελληνικές οικογένειες. Περισσότεροι οι Ιταλοί. Οι γονείς μου ήταν “πολύ Ελληνες”. Κάθε Κυριακή πηγαίναμε στο Κατηχητικό μέχρι να τελειώσουμε το λύκειο. Την ίδια στιγμή, ήταν άνθρωποι ανοιχτών οριζόντων. Οι φίλοι και οι παρέες τους δεν ήταν μόνον Ελληνες».
– Η Αμερική παραμένει χώρα ευκαιριών για τους ξένους;
– Δεν ξέρω. Νομίζω ότι υπάρχουν ανοιχτοί θύλακες στην κοινωνία, όπως και πολύς φόβος. Πολλοί από τους μετανάστες που ήρθαν στην Αμερική και είδαν τη ζωή τους να αλλάζει, δεν υποστηρίζουν τη μετανάστευση. Aλλοι πάλι είναι υπέρ, με την προϋπόθεση ότι υπάρχουν έλεγχοι και κανόνες – όχι να πλημμυρίζουν τα σύνορα από παράτυπους. Μπορώ να καταλάβω το πρόβλημα για όσους ζουν στο Τέξας. Oμως, το θέμα πολιτικοποιήθηκε και δαιμονοποιήθηκε εξίσου.
Ευεργετήθηκα από τους γονείς μου και τη σκληρή δουλειά, τη μεγάλη προσπάθεια που κατέβαλαν. Στην Αμερική κάθε γενιά πατάει στους ώμους της προηγούμενης.
– Τι απέγινε το «αμερικανικό όνειρο»;
– Συνειδητοποιήσαμε ότι το αμερικανικό όνειρο δεν είναι τόσο εύκολη υπόθεση. Ξέρετε, οι άνθρωποι νομίζουν ότι μόλις έρθεις στην Αμερική και δουλέψεις σκληρά, η ζωή σου αλλάζει από τη μια μέρα στην άλλη. Δεν νομίζω ότι ήταν ποτέ έτσι. Την εποχή των γονιών μου ήταν πιο εύκολο να μεταναστεύσεις γιατί το σύστημα ήταν διαφορετικό. Εάν είχες συγγενή και σε προσκαλούσε, εξασφαλίζοντας ότι θα καλύψει τα έξοδά σου, μπορούσες να έρθεις στις ΗΠΑ. Ενα ολόκληρο δίκτυο ανθρώπων θα σε βοηθούσε. Τώρα αναλαμβάνουν μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί αυτόν τον ρόλο.
– Δεν είστε, κατά κάποιον τρόπο, ζωντανό παράδειγμα του «αμερικανικού ονείρου»;
– Ευεργετήθηκα από τους γονείς μου και τη σκληρή δουλειά, τη μεγάλη προσπάθεια που κατέβαλαν. Στην Αμερική κάθε γενιά πατάει στους ώμους της προηγούμενης. Οι γονείς μου δεν είχαν την ευκαιρία να προχωρήσουν στις σπουδές τους, έδωσαν τα πάντα για τη δική μας μόρφωση. Και στη δική μου γενιά η εκπαίδευση, η παιδεία, σε βοηθούσε να προχωρήσεις. Εξακολουθεί να ισχύει, αλλά νομίζω επίσης ότι έχει γίνει παγκόσμιο αγαθό που μπορεί να έχει πραγματικά μεταμορφωτική δύναμη στη ζωή κάποιου ανθρώπου. Από την άλλη, όμως, η πρόσβαση στην εκπαίδευση έχει γίνει πιο δύσκολη. Είναι πιο ακριβή και τα πανεπιστήμια είναι πιο ανταγωνιστικά. Πολλαπλάσια άτομα κάνουν αίτηση για ίδιο αριθμό θέσεων, τόσο στην ιδιωτική όσο και στη δημόσια εκπαίδευση.
Το CES είναι «το σπίτι για τους φοιτητές που είναι συνεπαρμένοι με την Ευρώπη, αν και οι περισσότεροι δεν έχουν ταξιδέψει ποτέ σ’ αυτήν. Οταν αρχίζουν να τη μελετούν αντιλαμβάνονται ότι δεν είναι μόνον η ήπειρος με τα σπουδαία μουσεία, τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, αλλά και τόπος σύγχρονης καινοτομίας. Καταλαβαίνουν ότι είναι σύμμαχος και συνεργάτης. Ισως ό,τι πιο κοντινό στη χώρα που ζουν. Καλλιεργεί αξίες, στηρίζεται στη δημοκρατία».
– Για σας, τι είναι η Ευρώπη;
– Α, για μένα είναι τόσα πολλά… Ταξιδεύοντας στις Ηνωμένες Πολιτείες, υποσυνείδητα, αναρωτιέμαι αν τα μέρη που ανακαλύπτω είναι αρκετά “ευρωπαϊκά”. Αν θα μπορούσα, για παράδειγμα, να ζήσω εκεί. Και τι σημαίνει αυτό; Για μένα σημαίνει κοσμοπολιτισμός. Σημαίνει η αγάπη για τη διαφορετικότητα και η γιορτή της διαφορετικότητας. Σημαίνει, επίσης, ανθρώπους που είναι πολύγλωσσοι. Μαθαίνεις πολλά για άλλους πολιτισμούς μαθαίνοντας τις γλώσσες τους. Αν έπρεπε λοιπόν να ορίσω την Ευρώπη, θα επέλεγα τις λέξεις: κοσμοπολιτισμός, ανοιχτή σκέψη.
Οι ξένοι φοιτητές κάνουν πιο ισχυρή την επιρροή των ΗΠΑ
«Στις ΗΠΑ σπουδάζουν περίπου ένα εκατομμύριο ξένοι φοιτητές. Ενα πολύ σημαντικό κομμάτι της παγκόσμιας επιρροής των Ηνωμένων Πολιτειών οφείλεται στις εμπειρίες αυτών των ατόμων, στον χρόνο που πέρασαν μέσα στα αμερικανικά πανεπιστήμια», υπογραμμίζει η Ελέιν Παπούλιας. Οταν η συζήτηση έρχεται στο Χάρβαρντ μιλάει με ενθουσιασμό για τους «φοιτητές που μας κρατούν νέους, που κρατούν το παλαιότερο αμερικανικό πανεπιστήμιο διαρκώς νέο, με το πάθος, την αισιοδοξία τους και τις καταπληκτικές ιδέες τους». Οι προπτυχιακοί φοιτητές που σπουδάζουν στο Χάρβαρντ είναι περίπου 2.000, που επιλέγονται από 60.000. Συμπληρώνει πως εφαρμόζεται ένα μοναδικό σύστημα, ώστε να καλύπτονται τα έξοδα φοιτητών που δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν τα δίδακτρα και το κόστος της φοιτητικής ζωής.
«Πιστεύω πως οποιαδήποτε συζήτηση για την ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων στην Ελλάδα θα πρέπει να λάβει υπόψη της το θέμα της ισότητας των ευκαιριών και του περιορισμού των κοινωνικών ανισοτήτων, που απασχολεί ολοένα και περισσότερο όχι μόνο τις ΗΠΑ αλλά και ολόκληρο τον κόσμο. Η ισότητα των ευκαιριών είναι άμεσα συνυφασμένη με τη δυνατότητα πρόσβασης στην εκπαίδευση. Χωρίς αυτή δεν μπορούμε να ελπίζουμε στην ύπαρξη αξιοκρατικών κοινωνιών, που θα έχουν στον πυρήνα τους αξίες όπως την αριστεία και τη νομιμότητα».
Και συνεχίζει, παραθέτοντας «διδάγματα από την εμπειρία των ΗΠΑ πάνω στο εκπαιδευτικό τοπίο:
• Ο ανταγωνισμός στην ιδιωτική ανώτατη εκπαίδευση –για πόρους, τα καλύτερα και λαμπρότερα μυαλά, φοιτητές– υπήρξε βασικός κινητήριος μοχλός για την ενδυνάμωση και την ποιοτική αναβάθμιση των αμερικανικών πανεπιστημίων.
• Τα επιτυχημένα πανεπιστήμια των ΗΠΑ είναι χώροι αφοσιωμένοι στην αναζήτηση της αλήθειας και την έρευνα, όπου καμιά ερώτηση δεν αποτελεί ταμπού, οι ιδέες είναι ο πραγματικός τους πλούτος και η βασική τους αποστολή είναι η παραγωγή καινούργιας γνώσης και όχι απλά η εκπαίδευση των σπουδαστών.
• Ο ρόλος της φιλανθρωπίας είναι ουσιώδης και μεταμορφωτικός. Οι δωρεές ατόμων με οικονομική επιφάνεια έχουν τεράστιο αντίκτυπο στην ποιότητα των υπηρεσιών, αλλά και στην επιρροή των πανεπιστημίων. Και εδώ έρχεται ο ρόλος της κυβέρνησης, προσφέροντας, για παράδειγμα, φοροαπαλλαγές και κίνητρα για τέτοιου είδους δωρεές. Τέλος, η ίδια η κοινωνία έχει να παίξει σημαντικό ρόλο: να μη νιώσει να απειλείται από τη γενναιοδωρία των δωρητών, αναγνωρίζοντας τις ευεργεσίες τους μέσα, για παράδειγμα, από την ονοματοθεσία καθηγητικών εδρών ή κτιρίων προς τιμήν των δωρητών».
Ο ανταγωνισμός
Η Ελέιν Παπούλιας είναι ευαίσθητη στους υποψηφίους που προέρχονται από χώρες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Εχει ενημερώσει τους συνεργάτες της ότι αυτές τις αιτήσεις θέλει να τις εξετάζει προσωπικά. «Θέλω να συναντάω αυτά τα παιδιά που ανταγωνίζονται για μια θέση Αμερικανούς υποψηφίους, οι οποίοι έχουν ειδικούς συμβούλους για να τους βοηθήσουν να υποβάλουν αίτηση στο Χάρβαρντ. Ομως, τα παιδιά που έρχονται από χώρες όπως η Αλβανία, η Ρουμανία, ή από πολύ μικρές πόλεις των Βαλκανίων είναι συχνά καταπληκτικά. Οπως μια κοπέλα από την Αλβανία, ορφανή από πατέρα, με μητέρα που δούλεψε σκληρά να τη μορφώσει. Ερχόταν από μια πόλη που οι δάσκαλοί της δεν ήξεραν πώς να συντάξουν μια συστατική επιστολή. Οχι μόνο αποφοίτησε από το Χάρβαρντ, τώρα συνεχίζει στο Harvard Business School. Αυτοί οι μαθητές σε γεμίζουν ελπίδα και αισιοδοξία».
H συνάντηση
Απόγευμα στην ταράτσα του Μουσείου Μπενάκη (Κουμπάρη). Το αττικό φως και η υπέροχη θέα ήταν ό,τι επιθυμούσε η Ελέιν (προτιμάει το Ελένη) Παπούλιας. «Η Ελλάδα για μένα είναι όπως η γιαγιά, που σε αγαπάει χωρίς όρους, σε συγχωρεί πιο εύκολα από τη μητέρα, δεν είναι κριτική απέναντί σου, δεν απαιτεί την τελειότητα…». Ομολογεί ότι δεν είναι μόνο οι μυρωδιές και οι γεύσεις που της λείπουν. «Οταν τον χειμώνα κάνει πολύ κρύο στη Μασαχουσέτη και η μέρα είναι μικρή, ονειρεύομαι ότι είμαι στην Καρδαμύλη με αγαπημένα πρόσωπα».
Ο,τι φάγαμε ήταν εκλεκτό: πένες από αλεύρι φακής με λαχανικά, σαλάτα Julienne (με κολοκυθάκια και γαρίδες), μπριάμ. Επιδόρπιο, παγωτό σορμπέ μάνγκο. Ηπιαμε κόκα-κόλα. Σύνολο: 61,60 ευρώ.
