«Αγαπητή Κική. Εκανόνισα μια οντισιόν για σένα με τον διευθυντή του Κόβεν Γκάρντεν για το τέλος του μηνός (…). Πρόσεξε τον εαυτό σου και μελέτα πάντα με την ίδια επιμέλεια. Σε φιλώ. Μαρία Κάλλας». Η επιστολή από το Λονδίνο, με ημερομηνία 14 Απριλίου του 1962, σε χαρτί του Savoy Hotel, είχε ως αποδέκτη την Κική Μορφονιού. Μου τη δείχνει η ίδια, αναρτημένη στον τοίχο ενός σπιτιού γεμάτου φωτογραφίες και αναμνηστικά από δύο, τουλάχιστον, ζωές: της σπουδαίας μέτζο σοπράνο και της συζύγου του Αριστομένη Κομισόπουλου, διακεκριμένου νομικού, και μητέρας του Χρήστου και της Μαρίας. Η καριέρα ανακόπηκε πρόωρα στη δεκαετία του 1980 για να αφοσιωθεί στην οικογένεια. Θα το πει πολλές φορές στη διάρκεια της κουβέντας μας: «Προσπάθησα να φέρω κοντά την τέχνη με την οικογένεια. Να κάνω το όνειρο πράξη. Να ισορροπήσουν τα δύο. Δεν γίνεται. Οταν είσαι στη σκηνή πρέπει να σκέφτεσαι μόνο τον –και μέσα από τον– ρόλο. Οχι αν το παιδί σου σε χρειάζεται». Τα παιδιά μεγάλωσαν, απέκτησαν κι αυτά τα δικά τους παιδιά. Ο γιος της, Χρήστος Κομισόπουλος, παρών στη συζήτηση, είναι κορυφαίος κοντραμπασίστας στην ορχήστρα της Εθνικής Λυρικής Σκηνής και καθηγητής στο Εθνικό Ωδείο, η κόρη της, Μαρία, σπούδασε τραγούδι στη Βιέννη, είναι καθηγήτρια μουσικής στο Κολλέγιο Αθηνών. Η μουσική μοιάζει να συνδέει με έναν τρόπο ζωτικό και καθοριστικό όλα τα μέλη της οικογένειας. Ολοι –μα όλοι– ανεξαιρέτως γνωρίζουν, ακόμη κι αν δεν ασχολούνται επαγγελματικά, μουσική. Ακόμη και η κυρία Νανά από τη Γεωργία που βρίσκεται στο σπίτι, μας έπαιξε πιάνο.
«Μου λείπει το τραγούδι πάρα πολύ. Το έχω ανάγκη, έστω να σιγοψιθυρίσω κάτι… Το τραγούδι είναι η ζωή μου», λέει η Κική Μορφονιού και δεν μπορείς παρά να την πιστέψεις. Ο γιος της την παροτρύνει να μας πει τι εύχεται καμιά φορά και τι εκείνος της απαντάει: «Μια μέρα να μου έδινε ο Θεός τη φωνή να τραγουδήσω!». «…Θα θελήσεις και δεύτερη και τρίτη μέρα κι αυτό θα είναι μαρτύριο».
Η Κική Μορφονιού, ως φιλόξενη οικοδέσποινα ενός σπιτιού γεμάτου από ενθυμήματα και ιστορίες, με ξεναγεί και μου αφηγείται. Σε μια προθήκη ένα ζευγάρι σανδάλια που φορούσε η Κάλλας ως Μήδεια στην Επίδαυρο.
– Η Κάλλας ήταν ντίβα;
– Aξιζε και ήταν. Παρεξηγημένος άνθρωπος, νομίζω. Oταν τη συνάντησα ήμουν 24 χρόνων. Αρρώστησε η Ιταλίδα μέτζο σοπράνο, που θα εμφανιζόταν μαζί της στην Επίδαυρο, ο Κωστής Μπαστιάς διευθυντής της Λυρικής, με στέλνει με τον Τότη Καραλίβανο στην Ιταλία να με ακούσει ο μαέστρος Τούλιο Σεραφίν, και, στη συνέχεια, η Κάλλας στην Αθήνα. Κυκλοφορούσε ότι ήταν δύστροπη και απαιτητική… Συνάντησα έναν άνθρωπο προσηνή και με έγνοια για τους άλλους, δοτικό. Η Κάλλας βοήθησε την Ελλάδα να γίνει γνωστή σε όλον τον κόσμο. Δεν ήταν αυτό που της καταμαρτυρούν. Πριν κρίνουμε κάποιον θα πρέπει και να ξέρουμε τι έχει περάσει. Αν διαβάσετε για την Κάλλας θα καταλάβετε.
– Τι ξεχώριζε την Κάλλας;
– Το ταλέντο. Οταν ερμήνευε, σου σηκωνόταν η τρίχα. Η κάθε φράση που τραγουδούσε. Το συναίσθημά της ήταν μοναδικό. Την έχω δει να βουρκώνει στα παρασκήνια, παρακολουθώντας μια σκηνή στην οποία δεν συμμετείχε.
Μου λείπει το τραγούδι πάρα πολύ. Το έχω ανάγκη, έστω να σιγοψιθυρίσω κάτι… Το τραγούδι είναι η ζωή μου.
– Τι σας πρόσφερε η επαφή με την Κάλλας;
– Γνώρισα από κοντά τον άνθρωπο μαζί με την τραγουδίστρια. Iσως να ήταν και λίγο δυστυχής με τη ζωή της. Το έζησα αυτό με τον Ωνάση. Ερχόταν και την έπαιρνε από την πρόβα της Επιδαύρου για να πάνε στη θαλαμηγό κι έφευγε σαν κοπελίτσα, πετούσε. Eβλεπες τη χαρά της, τη θηλυκότητά της, αυτό που αισθάνεται μια γυναίκα που αγαπάει και την αγαπάνε. Hταν τεράστιος ο αγώνας που έκανε για να μείνει στα ύψη. Προσωπικά είμαι ευγνώμων που τη γνώρισα και με δέχτηκε να παίξω πλάι της.
– Γιατί χώρισαν οι δρόμοι σας με την Κάλλας;
– Eφυγα εγώ από το Μιλάνο, όπου είχα πάει με υποτροφία του ΙΚΥ για τρία χρόνια. Με άκουσαν και μου έκλεισαν συμβόλαιο, πήγα στη Λισσαβώνα. Τραγούδησα «Τροβατόρε». Το ίδιο και στην Τεργέστη. Hταν η όπερα με την οποία πρωτοβγήκα στη σκηνή… Γενικώς, μπορώ να πω ότι ήταν ήρεμα τα πράγματα στην καριέρα μου. Οι φωνές μας, ως μέτζο σοπράνο, έχουν έναν περιορισμό στους ρόλους. Θα κάνεις την ηλικιωμένη, τη μεγάλη γυναίκα, όχι ενζενί όμως. Iσως μόνο την Κάρμεν. Οι σοπράνο έχουν μεγαλύτερο ρεπερτόριο.
– Επιλέξατε να μην κάνετε διεθνή καριέρα…
– Δεν θα είχα τον Χρήστο τώρα ούτε και τη Μαρία. Hθελα οικογένεια…
– Το βιώσατε ως θυσία;
– Δεν είναι ούτε ότι δεν αγαπούσα τη δουλειά μου ούτε ότι δεν μου άρεσε. Hθελα να είμαι εντάξει όμως απέναντί της. Οπότε ούτε από τη δουλειά ήθελα να στερήσω αυτό που πρέπει ούτε από τα παιδιά. Μου άρεσε η μητρότητα. Από τη μια, δεν ήθελα να μεγαλώσουν τα παιδιά μου με μια ξένη γυναίκα. Από την άλλη, το επάγγελμα αυτό απαιτεί αφοσίωση, άσκηση και συνείδηση. Τι σημαίνει συνείδηση; Να βγεις επάνω και να μη γίνεις ρεζίλι. Να είσαι διαβασμένος.
Ο πατέρας μου έλεγε «μη γίνει ταραντέλα»
Ο «φίλος της καρδιάς» για την Κική Μορφονιού ήταν ο Μάνος Χατζιδάκις. «Ηταν σπουδαίος άνθρωπος, μου λείπει αφάνταστα. Τα βράδια βγαίναμε παρέα οι τρεις μας, με τον σύζυγό μου, πολύ συχνά. Υπάρχουν πολλές πτυχές του βίου του που δεν είναι ευρέως γνωστές. Oπως ότι ο Μάνος είχε “υιοθετήσει” τρεις φτωχές, ηλικιωμένες χήρες στην Καισαριανή που τις συντηρούσε».
«Ποιοι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη ζωή σας», τη ρωτώ. Επαναλαμβάνει τα πρόσωπα της οικογένειάς της για να προτάξει, όμως, εμφατικά τον γυμνασιάρχη, όταν τον θυμίζει ευγενικά ο γιος της. «Α, ο γυμνασιάρχης, βέβαια! Στο 8ο Γυμνάσιο στην Πατησίων (σ.σ. γεννήθηκε στον Αγιο Λουκά στα Πατήσια). Ηταν φιλόμουσος. Οταν με άκουσε να τραγουδάω στις σχολικές εορτές, μου είπε “δεσποινίς Μορφονιού, πρέπει να πάτε στο Ωδείο”. “Μα δεν με αφήνει ο μπαμπάς μου”, σχολίασα. Τότε εκείνος του ζήτησε να συναντηθούν. “Τι κάνετε κ. Μορφονιέ, το παιδί σας έχει μεγάλο ταλέντο”. “Μα εγώ δεν θέλω να την κάνω ταραντέλα!”, του απάντησε ο πατέρας μου. Εκείνος επέμεινε, ο πατέρας μου υποχώρησε. Ο γυμνασιάρχης μάλιστα μου έδινε άδεια τις δύο τελευταίες ώρες για να πηγαίνω στο Ωδείο… Εκεί συνάντησα και τον μετέπειτα σύζυγό μου. Μπορεί να έγινε τελικά νομικός αλλά είχε μια πολύ ωραία φωνή τενόρου… Οταν ο Θεός έχει καθορίσει κάθε άνθρωπο να κάνει στη ζωή του κάτι, θα του βρει τρόπους. Ο πατέρας μετά με καμάρωνε. Δόξα τω Θεώ, η ζωή μου ήταν πολύ καλή».
– Μια δύσκολη στιγμή στην καριέρα σας;
– Oταν έκανα ακρόαση στο Κόβεν Γκάρντεν. Εξι κριτές ήταν από κάτω. Τραγούδησα τέσσερις άριες, αν θυμάμαι καλά. Μου πρόσφεραν 5ετές συμβόλαιο. Αρνήθηκα. Ο Ιταλός ατζέντης μου, είπε «είσαι τρελή που δεν το δέχεσαι!». Ε, για ένα χρόνο θα δεχόμουν… Για πέντε δεν επρόκειτο να αφήσω τα παιδιά μου.
– Τι σας ενδιέφερε περισσότερο;
– Να κάνω τη δουλειά μου καλά. Και την έκανα. Το καταλάβαινα, ξέρετε από πού; Στο τέλος της παράστασης είχα «αδειάσει».
– Ποια είναι η μεγαλύτερη απώλεια για εσάς;
– Ο θάνατος του συζύγου μου (σ.σ. πέθανε πέρυσι, ήταν παντρεμένοι από το 1962). Την απώλεια της φωνής τη θεωρώ πολύ φυσική. Hθελα να φύγω και να λένε, «μωρέ μας λείπει η Μορφονιού». Δεν είναι ωραίο όταν αρχίζει να τρεμοπαίζει η φωνή, να χάνει τη σταθερότητά της… Μπορεί κανείς να χορέψει ή να περπατήσει το ίδιο σε όλες τις ηλικίες;
Το ξανασκέφτεται, αυτό που μόλις είπε. «Εδώ που τα λέμε εγώ μπορώ να χορέψω ακόμα».
Το χειροκρότημα
Aπό τους ρόλους που έχει ερμηνεύσει η Κική Μορφονιού ξεχωρίζει την Ατσουτσένα στον «Τροβατόρε» που ήταν και «η πρώτη μεγάλη και απαιτητική εμφάνισή της και τα κατάφερε». Αναφέρει άλλες δύο όπερες, την «Αΐντα» και το «Σαμψών και Δαλιδά». «Σας λείπει το χειροκρότημα;», ρωτώ. «Συγκινήθηκα ομολογώ, όταν με τίμησε η Λυρική Σκηνή, από την ανταπόκριση του κόσμου». Hταν τον περασμένο Απρίλιο στην έναρξη του μεγάλου αφιερώματος της ΕΛΣ για τα 100 χρόνια από τη γέννηση της Μαρίας Κάλλας με τη «Μήδεια» του Κερουμπίνι. Ο καλλιτεχνικός διευθυντής Γιώργος Κουμεντάκης την προσκάλεσε στη σκηνή «για να την ευχαριστήσει για τη σπουδαία συνεισφορά της στη λυρική τέχνη». Το κοινό την αποθέωσε. Οι εκδηλώσεις στην ΕΛΣ θα ολοκληρωθούν τον ερχόμενο Δεκέμβριο με μια έκθεση και την προβολή ντοκιμαντέρ για την Κάλλας (των Β. Λούρα – Μιχ. Ασθενίδη), στο οποίο συμμετέχει η κ. Μορφονιού.
Η συνάντηση
Ο Χρήστος Κομισόπουλος μας υποδέχτηκε, μαζί με τον φωτογράφο Νίκο Κοκκαλιά, στο σπίτι της μητέρας του στην Aνοιξη Αττικής (μετά τον Διόνυσο). Oταν η Κική Μορφονιού έκανε την είσοδό της στο καθιστικό, της πρόσφερα λουλούδια που έσπευσε να τακτοποιήσει.
Eχει φροντίσει να υπάρχουν κέικ και μπισκότα πάνω στο τραπέζι, μας προτρέπει να τα δοκιμάσουμε, «αν ήξερα ότι είχατε χρόνο θα ετοίμαζα κι ένα μεζέ», μας λέει. Κάπνιζε πού και πού, «τώρα μόνο, στα νιάτα μου ποτέ», και με μια αισθαντική βραχνάδα στη φωνή μάς τραγούδησε, αλησμόνητα, το «Χάρτινο το φεγγαράκι».
