H εικόνα με την ανατριχιαστική κραυγή «Αλλάχου άκμπαρ» –ο θεός είναι μεγάλος δηλαδή–, που συνόδευε τις κτηνώδεις δολοφονίες αμάχων από τους τρομοκράτες της Χαμάς κατά την εισβολή τους στο Ισραήλ, προκάλεσε φρίκη και σοκ σε ολόκληρο τον πλανήτη. «Δολοφόνησα απίστους, ζούμε και πεθαίνουμε για τη θρησκεία μας», δήλωνε ο Τυνήσιος τζιχαντιστής, που στις Βρυξέλλες σκότωσε εν ψυχρώ δύο Σουηδούς τουρίστες. Τελικά ο θεός, εν προκειμένω ο Αλλάχ, ευλογεί τη σφαγή αθώων, τη θρησκευτική βία και ιερούς πολέμους στο όνομά του; Είχα την ευκαιρία να θέσω ερωτήματα επ’ αυτών στον κοσμήτορα της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Χρυσόστομο Σταμούλη, έναν διανοητή της θεολογικής σκέψης.
– Eχει η αιματοχυσία στη Μέση Ανατολή θρησκευτικό υπόβαθρο;
– Πρόκειται για πολιτική εργαλειοποίηση του θρησκευτικού στοιχείου, της θρησκευτικής ετερότητας στην προκειμένη περίπτωση, που συμβάλλει στη διαμόρφωση μιας συγκεκριμένης μυθολογίας που διευκολύνει και απενοχοποιεί το χέρι που δολοφονεί. Μιας μυθολογίας που κάνει τον πόλεμο ιερό. Δεν χωράει αμφιβολία ότι βρισκόμαστε ενώπιον άγριου θρησκευτικού φονταμενταλισμού, που κάνει τον «ξένο» δυο φορές «ξένο».
– Καταγράφονται ισχυρά φονταμενταλιστικά ρεύματα σήμερα στις θρησκευτικές κοινότητες και ειδικότερα στη δική μας, την ορθόδοξη; Τι είναι αυτό που τα παράγει και τα φουντώνει;
– Ναι, βεβαίως, υπάρχουν και αυξάνονται, διότι βρισκόμαστε σε μια εποχή κυριαρχίας του ανορθολογικού και της εικόνας. Που σημαίνει ότι αντί να καθίσει κανείς δίπλα σ’ αυτόν που παλεύει και υποφέρει, να κατανοήσει τη σκέψη του, την προβληματική και την αγωνία του, είναι εύκολο να δημιουργήσει μια εικόνα την οποία θέλει και να του την επιβάλλει. Και όταν αυτός προσπαθεί να του πει ότι η δικιά μου εικόνα, η πραγματικότητά μου, δεν είναι αυτή που εσύ έχεις δημιουργήσει, δεν τον ακούει. Οι άνθρωποι, βεβαίως, αναζητούν μια μυθολογία για να υπάρξουν, έναν συγκροτημένο τρόπο ύπαρξης κι όταν δεν βρίσκουν προχωρούν στην κατασκευή της. Στις περισσότερες περιπτώσεις στη δημιουργία αντιμυθολογιών. Κοντά σ’ αυτά υπάρχει, βέβαια, και η έμφυτη στους ανθρώπους θρησκευτικότητα, η ανάγκη στις δύσκολες στιγμές να πιαστούμε από κάτι, μια παραμυθία αν θέλετε. Οταν λοιπόν η Εκκλησία, η πολιτεία και ο δήμος, που αποτελούν τις παραδοσιακές μυθολογίες, υποχωρούν, τότε εμφανίζονται τα υποκατάστατά τους, όπως λέει ο Τζορτζ Στάινερ, που ευαγγελίζονται καινούργιους τρόπους να υπάρχουμε μαζί και να εκφραζόμαστε μαζί.
Το δεύτερο είναι η απόσταση ανάμεσα στην ελίτ και στον λαό. Δημιουργείται ένας περίεργος ελιτισμός, μια συμμαχία των λίγων, στην οποία οι πολλοί δεν μπορούν να συμμετάσχουν. Τούτος ο αποκλεισμός γεννάει τον λαϊκισμό. Το χάσμα ανάμεσα στον ελιτισμό και τον λαϊκισμό είναι τεράστιο, έτσι βρίσκει χώρο η γένεση του φονταμενταλισμού, που συμποσούται στην εωσφορική διάθεση προσώπων ή ομάδων να επιβάλουν στον άλλον με τρόπο άγριο, βίαιο τις δικές τους θέσεις και αρχές.
Η έκρηξη του ανορθολογισμού και πολλές φορές και προβλήματα ψυχικής υγείας συμβάλλουν στη διαμόρφωση της δυστοπικής πραγματικότητας.
– Ο οποίος κερδίζει έδαφος.
– Ναι. Είναι αυτό που είπα, η έκρηξη του ανορθολογισμού, της ανάγκης δημιουργίας νέων μυθολογιών και πολλές φορές και προβλήματα ψυχικής υγείας συμβάλλουν στη διαμόρφωση τούτης της δυστοπικής πραγματικότητας. Οι πονηροί εκμεταλλεύονται τις πιέσεις που δέχονται οι άνθρωποι στην καθημερινή κοινωνική τους ζωή, με την αύξηση της φτώχειας, τον πόνο, την αδικία. Εάν προσθέσουμε και την καταθλιπτική υποχώρηση της παιδείας, καταλαβαίνετε πως κινούμαστε στον δρόμο της απόλυτης δαιμονοποίησης όσων δεν γνωρίζουμε. Είναι η εύκολη λύση. Είναι η λύση που δεν απαιτεί κόπο, μήτε προσπάθεια. Η παιδεία είναι ασκητικό γεγονός, θέλει πάθος, κόπο. Είναι όμως, για να θυμηθούμε και τον Μάνο Χατζιδάκι, η μόνη που μπορεί να μας σώσει από το τέρας. Διότι «όταν το πρόσωπο του τέρατος πάψει να μας τρομάζει, τότε πρέπει να φοβόμαστε… γιατί αυτό σημαίνει ότι έχουμε αρχίσει να του μοιάζουμε».
– Εχω ακούσει να λέτε ότι εάν αφήσουμε τις θρησκείες έρμαιο στις σκληρές πολιτικές διαθέσεις, τότε αυτές αποκτούν έναν χαρακτήρα που δεν έχει καμία σχέση με τον πυρήνα τους.
– Βεβαίως, ποτέ οι πολιτικές δυνάμεις δεν ήταν φίλιες δυνάμεις στην Εκκλησία και τη θρησκεία. Ας μη γελιόμαστε. Επειδή υπάρχει μια μεγάλη μήτρα από την οποία κανείς μπορεί να αντλήσει ψήφους, δύναμη και εξουσία, οι περισσότερες πολιτικές ομάδες εκμεταλλεύονται τη θρησκεία. Δεν θέλω με αυτό να πω ότι τα μέλη των πολιτικών ομάδων δεν έχουν θρησκευτικές αγωνίες ή δεν είναι μέλη θρησκευτικών κοινοτήτων. Είναι άλλο αυτό και άλλο η πολιτική και κομματική εκμετάλλευση του θρησκευτικού φαινομένου. Αρα, λοιπόν, ναι, κατά κανόνα η πολιτική χρησιμοποιεί το θρησκευτικό φαινόμενο και την Εκκλησία προς ίδιον όφελος και αυτό δημιουργεί τα μεγάλα προβλήματα που όλοι γνωρίζουμε.
– Λειτουργεί η θρησκευτική πίστη και ως όχημα γεωπολιτικής;
– Ας δούμε πίσω στις σταυροφορίες, είναι ένα κλασικό παράδειγμα, ας πάμε σήμερα στον ισλαμικό φονταμενταλισμό. Είναι πολιτικό φαινόμενο ο ισλαμικός φονταμενταλισμός. Οι θρησκευτικές κοινότητες δεν έχουν λόγο να συγκρούονται μεταξύ τους. Προσωπικά δεν πιστεύω ούτε στη σύγκρουση των πολιτισμών ούτε στη σύγκρουση των θρησκειών. Γι’ αυτό μιλώ για σύγκρουση των φονταμενταλισμών, της εξουσιαστικότητας, της κυριαρχικότητας.
Η ταυτότητα δεν έχει σχέση με τη θρησκευτική παραφιλολογία
– Και μέσα σ’ όλα έχουμε εισέλθει στον αστερισμό των νέων ταυτοτήτων με αντιδράσεις.
– Αυτό το θέμα δεν αφορά την Εκκλησία και τη θεολογία, είναι θέμα πολιτειακό. Και πρέπει να είμαστε σαφείς σε αυτό. Η Πολιτεία διά των οργάνων της θα αποφασίσει για τη συνταγματικότητα και τη δημοκρατικότητα αυτού το θέματος και νομίζω ότι έχει ήδη αποφασίσει. Oλοι πρέπει να είμαστε υποψιασμένοι απέναντι σε αφανή πράγματα ή πράγματα τα οποία δεν μπορούμε να δούμε καθαρά, αλλά δεν πρέπει να είμαστε καχύποπτοι. Οφείλουμε επίσης, τόσο στον χώρο της θεολογίας όσο και στον χώρο της Εκκλησίας, να παλεύουμε για την ελευθερία του ανθρώπου και όσων τη διασφαλίζουν, αλλά δεν μπορούμε και δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να υποκαταστήσουμε την Πολιτεία.
Θεωρώ λοιπόν ότι οι νέες ταυτότητες δεν έχουν κάτι που να μας δημιουργεί πρόβλημα, άλλωστε έχουμε τα κινητά μας, είμαστε όλοι μέλη ενός κόσμου που ζει με τη σύγχρονη τεχνολογία και από την άλλη εκείνο που πρέπει να πούμε είναι ότι η ταυτότητα δεν έχει καμία σχέση με όλη αυτή τη θρησκευτική παραφιλολογία των barcodes και του 666.
– Θα έχετε δει, φαντάζομαι, ρασοφόρους, ανθρώπους παρεκκλησιαστικών οργανώσεων να εναντιώνονται δυναμικά. Eχουν ρίζες στις θεολογικές σχολές αυτές οι οργανώσεις και πόσο επηρεάζουν τον κόσμο των πιστών;
– Σωστά θέσατε το θέμα, κατά κανόνα πρόκειται για παρεκκλησιαστικές οργανώσεις. Oμως υπάρχουν και πάρα πολλοί απλοί, απλοϊκοί άνθρωποι, χωρίς καμία πρόθεση και στοχοθεσία, οι οποίοι μπαίνουν σε αυτή τη διαδικασία διότι δεν μπορούν να κατανοήσουν το πρόβλημα που δημιουργείται. Aρα, όταν κάποιος τους φοβίζει με αναφορές σε αδιαφανείς διαδικασίες οι οποίες στοχεύουν το μυστήριο της πίστης και την ελευθερία του ανθρώπου, καταλαβαίνετε ότι αυτοί οι άνθρωποι μπαίνουν σ’ έναν κυκεώνα και προσπαθούν να αποδείξουν μέσα από τέτοιες πράξεις άρνησης τον πραγματικό τους εαυτό. Βρισκόμαστε έτσι ενώπιον φαινομένων γενικευμένης θρησκειοποίησης του εκκλησιαστικού γεγονότος, ενώπιον ομάδων-αντιμυθολογιών, οι οποίες για να υπάρξουν θα πρέπει πάντοτε να έχουν έναν εχθρό. Και όταν αυτοί δεν υπάρχουν, τους κατασκευάζουν προκειμένου να υπάρξουν μέσα από τον απόλυτο ετεροπροσδιορισμό, που αποκαλύπτει την απουσία νοήματος και κατάφασης στον πραγματικό εαυτό.
Ναι, λοιπόν, είναι και πολλοί απόφοιτοι θεολογικών σχολών, είναι και κάποιοι μητροπολίτες της Εκκλησίας, μερικές φορές είναι και μέλη της πανεπιστημιακής κοινότητας. Δεν θέλω να σταθώ με ένταση απέναντι σε αυτούς τους ανθρώπους και να τους ομογενοποιήσω, διότι έρχονται πολλές φορές από διαφορετικές κατευθύνσεις, αλλά σε κάθε περίπτωση στη βάση αυτών των φαινομένων βρίσκουμε έναν σκληρό και άγριο oρθόδοξο φονταμενταλισμό.
Η σύγκρουση των Πατριαρχείων
– Η παγκόσμια ορθόδοξη κοινότητα ταλανίζεται από εσωστρέφεια και εμφύλιες συγκρούσεις. Επηρεάζεται από μη θρησκευτικές παραμέτρους αυτή η κρίση;
– Βεβαίως, η σύγκρουση σήμερα, για παράδειγμα, του Πατριαρχείου Μόσχας με το Οικουμενικό Πατριαρχείο έχει πολιτικές προϋποθέσεις και αντίστοιχες επιδιώξεις. Δεν χωράει καμία αμφιβολία ότι ζούμε για μία ακόμη φορά τη σκληρή έξαρση του φαινομένου του εθνοφυλετισμού, όπου η θρησκευτική ταυτότητα δεν σχετίζεται με την πίστη και τη σωτηρία, την εσχατολογική προοπτική του ανθρώπου, αλλά με την εργαλειοποίηση της θρησκευτικής κοινότητας, του θρησκευτικού φαινομένου, προς επίτευξη ακραιφνώς ιδεολογικών, πολιτικών ή και εθνικών σκοπών. Που σημαίνει πως η Eκκλησία εξαντλεί τον εαυτό της με το να αποτελεί απλώς και μόνο συστατικό μιας εθνικής ταυτότητας.
Η συνάντηση
«Τσιμπήσαμε» στο εστιατόριο Ζύθος, απέναντι από τον Λευκό Πύργο. Κεφτεδάκια μοσχαρίσια εκείνος, μια σαλάτα και ένα ποτήρι κόκκινο κρασί εγώ. Επέλεξε μοναστηριακή μπίρα. «Βλέπω ότι έχει επηρεάσει τις γαστριμαργικές σου προτιμήσεις η θεολογία», σχολίασα. «Είναι καλή η ποιότητά της. Οι μοναχοί ό,τι κάνουν το κάνουν με μεράκι, με πολύ καλά υλικά και με τεχνογνωσία, φτιάχνουν εύγευστη μπίρα…». «Την πίνεις στο Αγιον Ορος;», συνέχισα. «Οχι, όχι, στο Αγιον Ορος δεν έχουν μπίρα, εκεί κάνουν καλό κρασί». Ο λογαριασμός ήταν 42 ευρώ και προσφέρθηκε… δική μου «ευλογία».
