«Η γλώσσα. Oλα από τη γλώσσα εκπορεύονται. Εχει τεράστιο πλούτο και τεράστια δύναμη η γλώσσα. Είναι μεγάλο καταφύγιο», λέει ο Παντελής Ζωιόπουλος μόλις καθόμαστε στη δροσερή αυλή του Natu και τον ρωτώ τι τον συγκινεί περισσότερο. Βραβευμένος λογοτέχνης –ο ίδιος δηλώνει σεμνά ντιλετάντης λογοτέχνης–, δοκιμιογράφος, μεταφραστής πεζογραφίας και ποίησης, βιβλιοκριτικός, νιώθει την πένα κάτι σαν προέκταση του χεριού του. Γι’ αυτό και έχει αποτυπώσει τόσο πλούσια και γλαφυρά, μεταξύ άλλων, των Ευρωπαίων τα διατροφικά δεινά. Διότι ο Παντελής Ζωιόπουλος είναι κορυφαίος Ελληνας επιστήμονας στη διατροφή των ζώων, άρα και των ανθρώπων, πανεπιστημιακός δάσκαλος, εργαστηριακός ερευνητής με εκατοντάδες δημοσιεύσεις. Είναι ο εμπειρογνώμονας που επί 25 χρόνια έκανε πάνω από 500 ταξίδια στις Βρυξέλλες για να συμμετέχει και να προεδρεύει σε ομάδες ειδικών κατά τις μεγάλες διατροφικές κρίσεις και να εκπαιδεύει στελέχη νέων χωρών-μελών. Λένε ότι μπορεί να αναμοχλεύει με μεγάλη ευχέρεια την πολύπλοκη ευρωπαϊκή νομοθεσία και να φέρνει στο φως το απρόσμενο που τυχόν ελλοχεύει.
Τον κοιτάζω εξεταστικά στα μάτια, καμία διαφορά μεταξύ δεξιού και αριστερού ματιού. Διηγείται ο ίδιος την ιστορία. «Γεννήθηκα στου Ζωγράφου εννέα μήνες μετά τη λήξη της γερμανικής κατοχής. Ο πατέρας μου, αν και αυτοκινητιστής, δεν πήγε τη μητέρα μου στο “Eλενα”, όπως έκανε για τη γέννηση του πρωτότοκου αδελφού μου, με έριξε στα νύχια της τρομερής μαμής Κατίνας. Στη γέννα το πρόσωπό μου κάλυπτε μια μεμβράνη, προσωπίδα τη λένε. Τα παιδιά με προσωπίδα θεωρούνται από την παράδοση τυχερά. Και ο Σικελιανός με προσωπίδα γεννήθηκε. Η δική μου… τύχη φάνηκε από νωρίς. Η μαμή τράβηξε απότομα και ανάποδα την προσωπίδα, να την πουλήσει σε πλούσιους –ένα κομματάκι της το ξέραιναν και το έβαζαν στο πορτοφόλι τους για να γίνουν πλουσιότεροι– και μου τύφλωσε το αριστερό μάτι. Μου το είπε όταν μεγάλωσα η κυρα-Σεβασμία η γειτόνισσα, η Σμυρνιά, που βοηθούσε στη γέννα. Eκανα τέσσερις εγχειρήσεις και δεν έμεινε κανένα σημάδι, αλλά δεν βλέπω από αυτό το μάτι. Eτσι, κουβαλάω αυτό το τραύμα της όρασης στη ζωή μου». Και την όραση δεν έπαψε στιγμή να την καταπονεί, καθώς δεν έγινε χειρώνακτας, «όπως πολλά παιδιά στη γειτονιά μου».
Μπήκε στη Γεωπονική. «Είχα φυγόκεντρες τάσεις, γιατί ως πρωτευουσιάνος ήμουν καφενόβιος. Η σχολή ήταν πολύ απαιτητική σε παρακολούθηση, με πολλά εργαστήρια. Ακόμη και το Σάββατο, που ήταν τότε εργάσιμη μέρα. Oμως με επηρέασε βαθιά ένας καθηγητής μου, λόγια φύση, ο Νικόλαος Ρουσσόπουλος, που μου εμφύσησε την αγάπη για την ιστορία των επιστημών».
– Το 2010 γράψατε με τον καθηγητή της Γεωπονικής Λευτέρη Δροσινό ένα βιβλίο στα αγγλικά για τις διατροφικές κρίσεις, που μπήκε στον κατάλογο της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου των ΗΠΑ. Τι θυμάστε από εκείνη την περίοδο;
– Πολλά. Στο εμπόριο των ζωοτροφών, οι οποίες είναι συχνά πιο σημαντικές από τα τρόφιμα, εμπλέκονται τεράστια κεφάλαια. Εκεί ξέσπασαν και οι μεγαλύτερες κρίσεις. Το σκάνδαλο των τρελών αγελάδων το 1996 οφειλόταν στα κρεατάλευρα· με ρυθμίσεις και ελέγχους, τα κρούσματα από 200.000 σχεδόν εκμηδενίστηκαν σήμερα στην Ευρώπη. Το επεισόδιο των διοξινών το 1999 –για το οποίο έπεσε η κυβέρνηση του Λικ Ντεάν στο Βέλγιο– οφειλόταν επίσης σε ρυπασμένα από μηχανέλαια τηγανισμένα λίπη που ενσωματώνονταν στις ζωοτροφές. Και επειδή δεν σταματά ποτέ η αναζήτηση φθηνών πρώτων υλών, έντεκα χρόνια μετά την επιβολή αυστηρών μέτρων, στην πιο οργανωμένη ευρωπαϊκή χώρα, τη Γερμανία, προέκυψε ξανά επεισόδιο διοξινών. Oμως το πιο ευτράπελο ήταν όταν αποκαλύφθηκε ότι τα σκανδιναβικά ιχθυάλευρα και ιχθυέλαια, τα καλύτερα στον κόσμο, είχαν υψηλότατη περιεκτικότητα σε διοξίνες. Τότε, Φινλανδοί και Σουηδοί ζήτησαν από την Ε.Ε. να τους δώσει, κατά παρέκκλιση, χρόνο στη μείξη αυτών των επικίνδυνων ζωοτροφών με υγιεινές.
Πληγή είναι τα αντιβιοτικά στην τροφή των ζώων, που λειτουργούν ως αναβολικά. Απαγορεύονται στην Ε.Ε. από το 2006, όμως ακόμη επιτρέπονται σε ΗΠΑ, Καναδά, Αυστραλία… Να πω μια ιστορία που δείχνει πόσο ισχυρό είναι το φαρμακευτικό λόμπι. Οταν μπήκε στην Ενωση το 1995 η Σουηδία, η οποία είχε ήδη απαγορεύσει τη χρήση αντιβιοτικών ως αναβολικών στην τροφή των ζώων, της δόθηκε μικρός χρόνος για να… συμμορφωθεί με τα ισχύοντα στις υπόλοιπες χώρες. Αντιβιοτικά ως αναβολικά χρησιμοποιούνται ακόμη αλόγιστα, γιατί είναι τεράστιο το κέρδος. Παγκοσμίως, τα αντιβιοτικά που προστίθενται στη ζωοτροφή είναι περισσότερα από όσα καταναλώνονται από ανθρώπους και ζώα μαζί για πρόληψη και αντιμετώπιση ασθενειών. Περίπου 30.000 θανάτους τον χρόνο έχουμε στην Ευρώπη εξαιτίας της ανθεκτικότητας των μικροβίων στα αντιβιοτικά, αριθμός συγκρίσιμος με το άθροισμα των θανάτων από γρίπη, φυματίωση και AIDS.
Πληγή είναι τα αντιβιοτικά στην τροφή των ζώων, που λειτουργούν ως αναβολικά. Απαγορεύονται στην Ε.Ε. από το 2006, όμως ακόμη επιτρέπονται σε ΗΠΑ, Καναδά, Αυστραλία.
Aλλη πληγή είναι οι ορμόνες στο φαΐ των ζώων, η ορμονοειδής ουσία σωματοτροπίνη, οι β-αγωνιστές κ.ά. Απαγορεύτηκαν στην Ευρώπη, όμως επιτρέπονται αλλού. Στόχος είναι πάντα η γρήγορη πάχυνση. Μια γουρούνα γεννάει δέκα μικρά, που ζυγίζουν ένα κιλό το καθένα. Με τις διασταυρώσεις και γενετικές βελτιώσεις, σε πέντε μήνες ζυγίζουν όλα μαζί έναν τόνο… Ακόμη και στη βιολογική κτηνοτροφία υπάρχουν παρεκκλίσεις όσον αφορά τον σταβλισμό, τη χρήση φαρμάκων, τον ευνουχισμό των χοιριδίων…
Πολύ μας απασχόλησε και η χρήση γενετικώς τροποποιημένων ζωοτροφών, του τροποποιημένου καλαμποκιού, της πρωτεϊνούχας σόγιας, η οποία αποτελεί στρατηγικό όπλο στα χέρια των ΗΠΑ. Οι εταιρείες που τα παρήγαν είχαν ξοδέψει πολλά χρήματα για την έρευνα και ήθελαν να τα πάρουν πίσω γρήγορα. Ετσι, αντιστέκονταν πολύ στις χρονοβόρες διαδικασίες ελέγχου. Δύο άρθρα μου στο Nature και στο New Scientist πυροδότησαν ένα ντιμπέιτ που οδήγησε στην αναθεώρηση της κοινοτικής νομοθεσίας για την εμπορία τους.
– Είναι σήμερα πιο ασφαλή τα τρόφιμα;
– Ναι, είναι πιο ασφαλή. Η νέα τάση σήμερα στην ασφάλεια των τροφίμων είναι η προσέγγιση one health. Τα θέματα υγείας των ανθρώπων, των ζώων, των φυτών και του περιβάλλοντος πρέπει να αντιμετωπίζονται ενιαία, γιατί είναι αλληλεξαρτώμενα. Στο μεταξύ έχουν γίνει πολλά, π.χ. με τον γενικό νόμο για τα τρόφιμα έχουν τεθεί δικλίδες ασφαλείας στην παραγωγή, μεταποίηση, διανομή ζωοτροφών και τροφίμων. Αρχή της προφύλαξης, εξασφάλιση ιχνηλασιμότητας, από το χωράφι ή τον στάβλο στο ράφι, σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης κ.ά. Ομως το κυνήγι του κέρδους καραδοκεί. Στην Ε.Ε. διεξάγεται μια συνεχής πάλη μεταξύ δύο δυνάμεων, της ασφάλειας των τροφίμων και της λειτουργίας της αγοράς. Ζητούμενο, η μεταξύ τους ισορροπία. Ωστόσο, δεν υπάρχει μηδενικός κίνδυνος. Ποτέ μην ξαναπείς ποτέ, όπως έλεγε και ο Ιαν Φλέμινγκ διά στόματος Τζέιμς Μποντ. Οι αρχαίοι Ελληνες έλεγαν «από κύλικος μέχρι χειλέων πολλά πέλει», από το ποτήρι μέχρι τα χείλη γίνονται πολλά.
– Ποια είναι τα μεγαλύτερα προβλήματα της ελληνικής γεωργίας;
– Η έλλειψη εργατικών χεριών και η εισαγωγή προϊόντων ομοειδών με τα ελληνικά από χώρες με μικρότερο κόστος παραγωγής. Καθώς δεν υφίστανται πλέον δασμοί, ο μόνος τρόπος να εμποδίσεις την εισαγωγή τους είναι να αποδείξεις ότι δεν είναι υγιεινά. Τα υπόλοιπα προβλήματα είναι ίδια με εκείνα όλων των Ευρωπαίων αγροτών, που ανέκυψαν με την εφαρμογή της πράσινης ατζέντας. Είδαμε τις διαδηλώσεις στην καρδιά της Ε.Ε. Οι αγρότες έχουν τα δίκια τους. Από την άλλη, είναι κρίσιμο το ζήτημα της βιωσιμότητας, η μη εξάντληση των φυσικών πόρων, κυρίως του νερού. Η αιτία των πολέμων του 21ου αι. θα είναι το νερό. Τα προβλήματα της γεωργίας είναι πολύπλοκα και δύσκολο να επιλυθούν. Χρειάζεται μελέτη, προσπάθεια. Ομως ανήκω σε αυτούς που πιστεύουν στο μέλλον της γεωργίας, που βλέπουν το ποτήρι μισογεμάτο. Είμαστε καταδικασμένοι να είμαστε αισιόδοξοι.
Δυο λεπίδες χλόης
«Η πλειονότητα των επιτροπών της Ε.Ε. ασχολείται με τη γεωργία, γιατί το αγροτικό προϊόν, δηλαδή το τρόφιμο, είναι πρόβλημα πολλαπλό· κατ’ αρχάς βιολογικό, έπειτα τεχνικό, οικονομικό, αφού εμπλέκει τεράστιες ποσότητες εφοδίων και συμφέροντα, πολιτικό, γιατί μπορεί να ταρακουνήσει κυβερνήσεις και πρέπει κανείς να προβλέπει το μέλλον, κοινωνικό και νομικό», λέει ο κ. Ζωιόπουλος. «Και κυρίως διότι χαρακτηρίζεται από το αστάθμητο της παραγωγής. Ο Τζόναθαν Σουίφτ, ο Ιρλανδός ιερωμένος και σατιρικός συγγραφέας των “Ταξιδιών του Γκιούλιβερ”, έλεγε ότι αυτός που θα έκανε να φυτρώνουν δυο λεπίδες χλόης και δυο καλαμιές καλαμποκιού εκεί όπου φύτρωνε μόνο μία, δηλαδή αυτός που μπορεί να διπλασιάσει την τροφή του ανθρώπου, προσφέρει πιο ουσιαστική υπηρεσία στην πατρίδα του από ό,τι όλοι οι πολιτικοί μαζί». Από τον Σουίφτ ο κ. Ζωιόπουλος δανείστηκε τον τίτλο του βιβλίου του «Δυο λεπίδες χλόης» πάνω στην ιστορία και φιλοσοφία της ελληνικής γεωργίας στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα.
Η συνάντηση
Γευματίσαμε στο Νatu, το εστιατόριο του Μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας. Ο κ. Ζωιόπουλος παρήγγειλε σπαγκέτι καρμπονάρα κι εγώ στήθος από βιολογικό κοτόπουλο με λεμονάτο χούμους και τραγανά ρεβίθια. Μοιραστήκαμε μια σαλάτα λάχανο και συνοδεύσαμε το γεύμα με ένα ποτήρι λευκό κρασί. Ο λογαριασμός ήταν 69 ευρώ. Μιλήσαμε για τον αγροτικό «Θεόφιλο», βιβλίο του που έγινε μετά δίγλωσσο λεύκωμα για τα ΕΛΤΑ με πόρους που εξηύρε ο ρέκτης Μυτιληνιός Βαγγέλης Βογιατζής. Είπαμε για τις μεταφράσεις του ποιημάτων του μεταφυσικού ποιητή Τζον Νταν και έργων του Αμερικανού συγγραφέα Στίβεν Κρέιν. Για την αγάπη του για τον Καρυωτάκη, τον οποίο μετέφρασε στα αγγλικά και περιλαμβάνει στο βιβλίο του «Μεγαλοφυείς και αδικοχαμένοι». Για το αυτοβιογραφικό του «Ο κλέφτης των τζίτζιφων».
