«Σήμερα ζούμε μια τεράστια κρίση του δυτικού πολιτισμού, ο οποίος έχει μπει σε πορεία συρρίκνωσης. Η αναλυτική σκέψη και η αναζήτηση του αντικειμενικά σωστού, που γέννησαν την Αναγέννηση, το μπαρόκ, τη βιομηχανική επανάσταση, τα μεγάλα μυαλά, σήμερα άγγιξαν ένα όριο και δεν λειτουργούν πια όπως παλιότερα που ήταν ραγδαία η εξέλιξη της τεχνολογίας στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ. Τα άλλοτε αδύναμα κράτη δηλώνουν τώρα παρόντα και ζούμε αυτό το τρομακτικό ξύπνημα μιας σειράς πολιτισμών, ικανών πολιτισμών, οι οποίοι αποκτούν δύναμη με την ανάπτυξη της ηλεκτρονικής τεχνολογίας. Η αιχμή του τεχνολογικού δόρατος μετατοπίζεται στην Κορέα, στην Κίνα, στην Ιαπωνία, στις Ινδίες. Κι αυτός που έχει στα χέρια του την πλέον προηγμένη τεχνολογία είναι ο πιο ισχυρός», λέει ο Κώστας Βαρώτσος.
«Ο δυτικός πολιτισμός βρίσκεται αντιμέτωπος με έναν κόσμο που αρχίζει να αυτονομείται. Ζούμε το ξύπνημα του δράκου. Το παρατηρούμε σιωπηλά και αποφεύγουμε να το συζητήσουμε σοβαρά. Στο βάθος δεν γνωρίζουμε αν ο δράκος είναι όλοι οι άλλοι ή η τεχνολογία που φτιάξαμε και τείνει να γίνει εξυπνότερη από εμάς».
Μιλάει ήρεμα, το σώμα του πάνω από το φλιτζάνι του καφέ με το οποίο ξεκινήσαμε την κουβέντα είναι χαλαρό, όμως με καρφώνει με ένα βλέμμα οξύ, σοβαρό. «Εχει χαθεί ο έλεγχος και είναι τόσο οριακά τα πράγματα, που λέμε ότι πρέπει να κατέβει ένας Προμηθέας να μας δώσει το φως. Τι μπορεί να προσφέρει η τέχνη; Η τέχνη δίνει τη δυνατότητα ανάγνωσης της πραγματικότητας με διαφορετικούς τρόπους. Εξασκεί το αντιληπτικό σύστημα των ανθρώπων, ώστε να μπορούν να συλλάβουν την παρούσα στιγμή με περισσότερα εργαλεία και να δράσουν ανάλογα».
Πάνω από 80 δημόσια έργα
Ο Κώστας Βαρώτσος δεν χρειάζεται συστάσεις. Ο διεθνούς φήμης γλύπτης, που άλλαξε τη σχέση μας με την τέχνη στον δημόσιο χώρο και απέκτησε πλατύ κοινό, ο ποιητής της γλυπτικής με τα 80 και πλέον μνημειώδη δημόσια έργα σε Ελλάδα, Κύπρο, Ιταλία, Ελβετία, Ισπανία, Αίγυπτο, ΗΠΑ, τις πολυάριθμες ατομικές και ομαδικές εκθέσεις, τις βραβεύσεις, τους τίτλους, τα παράσημα, καθηγητής στην Αρχιτεκτονική του ΑΠΘ, βρίσκεται τους τελευταίους μήνες συχνά στην επικαιρότητα. Ανάπλαση του αύλειου χώρου του υπουργείου Εθνικής Αμυνας και βιοκλιματική πρόσοψη του κτιρίου, συμμετοχή στην έκθεση «Ιστορία δύο πόλεων» (Αθήνα και Αλεξάνδρεια) στο Μουσείο της Ακρόπολης, αναδρομική έκθεση στο αρχαιολογικό μουσείο Καστρομεντιάνο του Λέτσε της Ιταλίας. Και είναι, όπως πάντα, διαρκώς σε κίνηση. Αυτή τη στιγμή στήνει ένα νέο γλυπτό στο Μπάρι, μεταφέρει στην Αλεξάνδρεια τους «Ορίζοντες» που είχαν εκτεθεί στις Πυραμίδες της Γκίζας, δημιουργεί ένα δωμάτιο στο Αουσβιτς, έργο που του ανέθεσε η Βουλή των Ελλήνων, ταξιδεύει για να δώσει διαλέξεις και να παρακολουθήσει προγράμματα σε εξέλιξη. Είναι ένας νομάς που εγκαθιστά διαρκώς έργα στιβαρά και ονειρικά σε αστικά κέντρα και απάτητα μέρη, έναν κόσμο οραματικό. «Μετακινούμαι συνεχώς, όπως οι νομάδες που ζουν τον τόπο όπου πρόσκαιρα εγκαθίστανται. Ζω νομαδική ζωή από το 1988, μετά τον “Δρομέα”». Και πάντα επιστρέφει εκεί όπου ανήκει, γιατί «μόνο έτσι αποκτά αξία το ταξίδι της ζωής μου. Η πορεία μου είναι κυκλική. Φεύγω, γυρίζω, ξαναφεύγω. Δεν έχει νόημα μια πολιτική πρόταση χωρίς την επιστροφή. Το έργο χωρίς έρεισμα χάνεται. Δεν πιστεύω σε μια πορεία σαν αυτή του Μεγαλέξανδρου, τη θεωρώ παρακμιακή. Για να είναι κάποιος διεθνής πρέπει να είναι τοπικός».
Τον συναντήσαμε σε μια από αυτές τις επιστροφές, πίσω στην έδρα του, την Ελλάδα, στον «πυρήνα της καλλιτεχνικής μου ύπαρξης και της προσωπικής μου ζωής». Οχι στην Αίγινα, όπου είναι η βάση του, το σπίτι του, το ατελιέ του, αλλά στην Αθήνα, ένα ήσυχο απομεσήμερο, με το μαλακό φως και το αεράκι του φθινοπώρου να σταματούν για λίγο τον χρόνο. «Εχω ενωθεί με αυτό που κάνω», λέει ήσυχα κι απλά για κάτι που είναι γι’ αυτόν πολύ μεγάλο, υπόθεση ζωής. «Καμιά φορά με ρωτάνε ποιο έργο θεωρώ πιο σημαντικό. Είναι όλα κομμάτι της ζωής μου. Σημασία δεν έχει τόσο το έργο όσο ο χρόνος που περνάς εκεί, γνωρίζεις τον τόπο, τον πολιτισμό του, τους ανθρώπους του. Ο τόπος σού δίνει την ιδέα». Για τη Μόρτζια, τη μεγάλων διαστάσεων γλυπτική εγκατάσταση στα Απένινα Ορη, σε περιοχή βομβαρδισμένη από τους ναζί, χρειάστηκε 12 μήνες. «Εζησα εκεί και τις τέσσερις εποχές του χρόνου». Δεν είναι μόνο η κατασκευή, αλλά και η γραφειοκρατική οργάνωση της καλλιτεχνικής επέμβασης. «Επρεπε να συνεργαστώ με 35 δήμους, άρα 35 δημάρχους. Οι περισσότεροι ήταν ενθουσιασμένοι με το έργο. Ο νομάρχης της περιοχής μού μιλούσε στα αρχαία ελληνικά. Στα μεσαιωνικά χωριά εκεί πάνω συναντάς ανθρώπους ευαίσθητους, με τεράστιο πολιτισμικό βάθος και ιστορία αιώνων».
Σημασία δεν έχει τόσο το έργο όσο ο χρόνος που περνάς εκεί, γνωρίζεις τον τόπο, τον πολιτισμό του, τους ανθρώπους του. Ο τόπος σού δίνει την ιδέα.
Κάθε πολιτισμός έχει και «άλλη αντίληψη του χώρου και του χρόνου», λέει. «Οταν έστηνα μια μεγάλη έκθεση στο Τόκιο οι μηχανικοί με τους οποίους δούλευα έκαναν τους υπολογισμούς με τον άβακα, μου εξηγούσαν ότι είναι πιο γρήγορος από το κομπιούτερ. Οι αριθμοί των σπιτιών στους δρόμους δίνονται με βάση την ηλικία του κτιρίου. Ξύλινοι ναοί 3.000 χρόνων δείχνουν ολοκαίνουργιοι γιατί ανακατασκευάζονται κάθε τρία χρόνια. Στην Ελβετία, πάλι, υπάρχει η τραγωδία των δύο σημείων. Για να πάει ο Ελβετός από τη μία στην άλλη άκρη της χώρας πρέπει να περάσει πανύψηλα βουνά και όταν φτάσει εκεί μιλούν άλλη γλώσσα, έχουν διαφορετική κουλτούρα. Στην Τοσκάνη οι άνθρωποι έχουν μια πολύ ισορροπημένη σχέση με τον δημόσιο χώρο, άρα με την εξουσία, γιατί η πόλη δεν καταλήφθηκε ποτέ από ξένες δυνάμεις, ενώ στη Νάπολη που υπήρξε βασίλειο διαφόρων αυτοκρατοριών, η σχέση των ανθρώπων με τον δημόσιο χώρο είναι τραυματική, δύσκολα βάζει κανείς μια τάξη στην πόλη, που είναι βρώμικη, βανδαλισμένη. Ο Ελληνας από ιδρύσεως ελληνικού κράτους είχε μια καχυποψία με την εξουσία, που ήταν εξαρτημένη από δυνάμεις εκτός Ελλάδας, οπότε επίσης δεν έχει ισορροπημένη σχέση με τον δημόσιο χώρο».
«Αδυνατώ να γίνω οπαδός»
Τι του έχουν δώσει οι διαφορετικοί πολιτισμοί; «Τη βαθιά συνειδητοποίηση της διαφορετικότητας, της πολυπλοκότητας των αξιών και της ύπαρξης. Και μετά είναι δύσκολο να πιστέψεις, εγώ δεν πιστεύω, μου είναι δύσκολο να ταυτιστώ με έναν πολιτισμό. Αδυνατώ να γίνω οπαδός».
Τι είναι εκείνο που τον σπρώχνει μπροστά; «Η ανάγκη να αλλάξω τα πράγματα. Από μικρός ήμουν δύσκολο παιδί, διαφωνούσα με όλα στο σχολείο, ήθελα να τα αλλάξω όλα. Δεν το πέτυχα στη ζωή μου πάντα. Είχα και ήττες. Για παράδειγμα, δεν κατάφερα να αλλάξω τίποτα στο πανεπιστήμιο – μεγάλη ήττα.
Η οικογένεια χωράει σε όλα αυτά; «Νιώθω ευνοημένος, τυχερός που έχω μια κόρη. Μου δίνει έμπνευση, την αίσθηση ότι έχω μια ρίζα, μια βάση υπαρξιακή. Δεν μπορείς να κάνεις τέχνη αν δεν ζεις, κι εγώ ζω πολύ. Είμαι υπέρ της ζωής, δεν είμαι συγκρουσιακά τοποθετημένος απέναντί της. Εχω ζήσει πολύ μέσα στη φύση, στη θάλασσα, στα βουνά. Δεν είμαι καταραμένος καλλιτέχνης, είμαι ένας ευτυχισμένος καλλιτέχνης, κάνω τέχνη με χαρά, όχι με κλάμα, ακόμη κι όταν μιλάω για τραγικά πράγματα».
Τα έργα του, όλα διαφορετικά μεταξύ τους, έχουν κοινή την ποιητική γραφή. «Ποίηση είναι η σύνθεση πολλών εννοιών σε απειροελάχιστο χώρο, στο εκατομμυριοστό του λεπτού. Οι πέντε λέξεις που κλείνουν τεράστιες δυνάμεις και νοήματα. Το ελάχιστο που περιέχει το παν. Σε όλη μου την πορεία παλεύω να καταπολεμήσω την περιγραφικότητά μου. Προσπαθώ να φτάσω σε ένα έργο τόσο αφαιρετικό που να είναι μια γραμμή. Ετσι ξεκίνησαν οι “Ορίζοντες”, η μεταφορά σε μια βασική ευθεία όλης της έννοιας της ζωής. Αυτό που ψάχνω συνεχώς με μεγάλη αγωνία είναι εκείνη η οριακή στιγμή μεταξύ του τίποτα και του κάτι, γιατί κάπου εκεί κρύβεται η αλήθεια».
Το έργο που «ζει» στο παρόν
Πότε ένα έργο αποκτά ρίζες στον χώρο; «Οταν εκφράζει την παρούσα στιγμή και ο δημιουργός του έχει λάβει υπόψη του την πολιτισμική διαστρωμάτωση του τόπου και τον εκφράζει, διώχνει τα περιττά για να φανεί η ουσία, δηλαδή το πολιτισμικό τώρα. Δεν πρέπει ο καλλιτέχνης να εγκαθιστά ένα αυτοαναφορικό έργο, αλλά το έργο να προκύπτει μέσα από τον χώρο και να ταυτίζεται με τον παρόντα χρόνο, να είναι μια προσπάθεια κατανόησης αυτού που συμβαίνει σήμερα. Κάτι δύσκολο, γιατί η αντίληψη της πραγματικότητας προϋποθέτει κριτική σκέψη. Από την άλλη, τα πράγματα γίνονται επικίνδυνα όταν κάποιος, ο δημιουργός, εκείνος που ασχολείται με την οικονομία, την πολιτική, δεν αντιλαμβάνεται τον παρόντα χρόνο. Η τέχνη κινδυνεύει στον δημόσιο χώρο όταν δεν συμβαδίζει με την πραγματικότητα. Οι κάτοικοι της Νέας Υόρκης μάζεψαν υπογραφές και απομάκρυναν γλυπτό του Ρίτσαρντ Σέρα από πλατεία, γιατί δημιουργούσε κυκλοφοριακά και άλλα προβλήματα. Ηταν μια ήττα της τέχνης».
Η συνάντηση
Γευματίσαμε στο εστιατόριο του Μουσείου Μπενάκη στην Κουμπάρη. Απολαύσαμε φρέσκο σολομό, ριζότο με γαρίδες και σαλάτα με βιολογικά μαρούλια. Μιλήσαμε για την ανάπλαση στο υπουργείο Εθνικής Αμυνας, τον μνημειακό γυάλινο λαβύρινθο σε σχήμα πετάλου, την κιβωτό εθνικής μνήμης με τα 121.692 ονόματα των σύγχρονων Ελλήνων ηρώων και για τη βιοκλιματική πρόσοψη του κτιρίου, την οποία ο κ. Βαρώτσος σχεδίασε με την αρχιτέκτονα Χρυσάνθη Ασπρουλοπούλου. «Ηθελα τα ονόματα των νεκρών, που θα είναι τυπωμένα πάνω στα γυαλιά και θα μοιάζουν να αιωρούνται, να αποτελούν το νήμα στον λαβύρινθο του Μινώταυρου, το οποίο θα οδηγεί όχι στο σκοτάδι του πολέμου, αλλά στη σωτηρία και στο φως, στην ανάδυση των θετικών ανθρωπίνων αξιών».
