«Μήπως θα ήταν καλύτερα να δούμε τα θέματα που θα συζητήσουμε πριν συναντηθούμε;» ρώτησε στο πρώτο μας τηλεφώνημα και απάντησα ότι ίσως είναι καλύτερα να γίνει αυθόρμητα. Σε τελική ανάλυση είναι ένα φιλικό γεύμα, με ένα ποτήρι κρασί. Γρήγορα κατάλαβα ότι η επιθυμία της δεν σχετιζόταν με κάποια σχολαστικότητα, αλλά με την προσεκτική σχέση της με τη δημοσιότητα.
Η Αμαλία Παππά είναι αυτό που λέμε άνθρωπος «χαμηλού προφίλ», αλλά ταυτόχρονα εξαιρετικών επιδόσεων. Από το 2019 που ανέλαβε τα καθήκοντα της αναπληρώτριας γενικής διευθύντριας και διευθύντριας Αρχειακής Ερευνας και Προβολής των Γενικών Αρχείων του Κράτους (ΓΑΚ), το όνομά της έχει συνδεθεί με μια σειρά εύστοχων δράσεων –εκθέσεις, εκδόσεις, ημερίδες ευαισθητοποίησης, αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης– που πραγματοποιούν τα ΓΑΚ αποσκοπώντας στην εξωστρέφεια.
«Είμαι λίγο ευαίσθητη σε οτιδήποτε κάνει αυτό το έργο να μοιάζει με προσωπικό επίτευγμα. Είναι το αποτέλεσμα ομαδικής δουλειάς εξαιρετικά ικανών συναδέλφων σε όλη την Ελλάδα», τονίζει. Πάντως, η πρόσφατη ακολουθία επετειακών εορτασμών, που ξεκίνησαν από το 2021 για τα 200 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης και συνεχίστηκαν με τον αναστοχασμό για τη Μικρασιατική Καταστροφή και φέτος τη Μεταπολίτευση, έχει φέρει την 60χρονη διευθύντρια στο προσκήνιο. Τα ΓΑΚ συμμετέχουν ως συνδιοργανωτές μαζί με την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος (ΕΒΕ) και την ΕΡΤ στην έκθεση «Τομή ’74» που φιλοξενείται έως τον Δεκέμβριο στην ΕΒΕ και έχει μεγάλη επισκεψιμότητα ιδίως από τα σχολεία. Επίσης, τα ΓΑΚ θα δώσουν υλικό στην έκθεση που προετοιμάζει το Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης για το τέλος Νοεμβρίου, με θέμα τη σύγκρουση του πολιτισμού και της βαρβαρότητας στη διάρκεια της δικτατορίας των συνταγματαρχών.
Προφανώς πρόκειται για μια εποχή που αποδίδουν οι καρποί πολύχρονης και συστηματικής προσπάθειας – η ίδια έχει συμπληρώσει 36 χρόνια συνεχούς υπηρεσίας εδώ. Τα Γενικά Αρχεία του Κράτους παρεμβαίνουν στη δημόσια ζωή της χώρας με τεκμηριωμένο λόγο και ταυτόχρονα έχουν κερδίσει την εμπιστοσύνη των πολιτών χάρη στην αμεσότητα, στην οργάνωση, στην προθυμία και στην ευαισθησία των αρχειονόμων. Αυτό είναι κατόρθωμα για μια χώρα που αφενός άργησε πολύ να οργανώσει εθνικά αρχεία –το έκανε ο Ελευθέριος Βενιζέλος το 1914 με την παρότρυνση του Γιάννη Βλαχογιάννη–, συνεπώς δεν έχει ανάλογη παράδοση. Αφετέρου, οι Ελληνες εξακολουθούμε να αντιμετωπίζουμε επιφυλακτικά τον εθνικό φορέα που διατηρεί τη θεσμική μνήμη της χώρας.
Οταν έγινε η μεσημεριανή μας συνάντηση, είχα πρόσφατη την επίσκεψη στην έκθεση «Τομή ’74», μια τομή στο «σώμα» της χώρας που χαρτογραφεί την επίπονη διαδρομή προς τη Δημοκρατία. Ξεκινήσαμε λοιπόν από αυτό το θέμα. «Με αφορμή τα 50 χρόνια από τη Μεταπολίτευση, και αν θέλουμε να συνδέσουμε αυτή την επέτειο με το θέμα των αρχείων, θα λέγαμε ότι αυτή η περίοδος δημοκρατικού πολιτεύματος αφήνει πίσω της πολλά θετικά, όπως η ενδυνάμωση της πολιτικής των ανοιχτών αρχείων, αλλά επίσης συνδέεται με μια από τις πιο μελανές σελίδες της αρχειακής ιστορίας: την καταστροφή των εκατομμυρίων φακέλων πολιτικών φρονημάτων στη Χαλυβουργική τον Αύγουστο του 1989», σχολιάζει.
Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της, οι φάκελοι που είχαν συγκροτηθεί από το υπουργείο Δημοσίας Τάξεως και την Αστυνομία την περίοδο 1920-1974, ήταν περισσότεροι από 17 εκατομμύρια. «Η καταστροφή τους είναι η αιτία μεγάλης αρχειακής ασυνέχειας. Η Ελλάδα, σε αντίθεση με τη Γερμανία –στην αντίστοιχη περίπτωση των αρχείων της Στάζι–, επέλεξε να μη συγκρουστεί με ένα κομμάτι του παρελθόντος της, θεωρώντας ότι θα μπορούσε να θεραπεύσει τα τραύματά της και να “ξορκίσει το κακό” καίγοντας τα χαρτιά στο όνομα της εθνικής συμφιλίωσης», τονίζει. Στη συνέχεια αναφέρει σύγχρονες περιπτώσεις ευρωπαϊκών χωρών οι οποίες επέλεξαν, αντί της λήθης, να προχωρήσουν αντιμετωπίζοντας τις άβολες αλήθειες τους.
Στο Βέλγιο, στα αντίστοιχα κρατικά αρχεία έχουν μεταφερθεί από διάφορες χώρες τα αρχεία της περιόδου της αποικιοκρατίας, και τα κρυμμένα παιδιά αυτής της περιόδου, «Métis people» όπως αποκαλούνται, μπορούν πλέον να έχουν πρόσβαση ώστε να αναζητήσουν τις ρίζες τους και να λαμβάνουν τα σχετικά πιστοποιητικά. Αυτά τα παιδιά, που γεννήθηκαν τις δεκαετίες του ’40 και του ’50 από πατέρα Βέλγο και μητέρα από το Κονγκό, το Μπουρούντι ή τη Ρουάντα, παιδιά που απομακρύνθηκαν βίαια από τις μητέρες τους, ζούσαν στιγματισμένα και δεν διέθεταν πιστοποιητικά γέννησης. Το ίδιο κάνει και το κράτος της Ιρλανδίας. Με τη συνδρομή των εθνικών αρχείων της χώρας, που διαθέτουν πλέον τις αρχειακές πηγές, θα αποζημιώνονται οι οικογένειες των γυναικών που υπέφεραν για χρόνια στο άσυλο «Πλυντήριο της Μαγδαληνής» ή τα παιδιά που υπήρξαν τρόφιμοι στα «Βιομηχανικά σχολεία», ιδρύματα που λειτουργούσαν υπό την εποπτεία της Καθολικής Εκκλησίας. «Είναι και αυτός ένας τρόπος συμφιλίωσης και αποδοχής ενός δύσκολου παρελθόντος», λέει η κ. Παππά.
Θυμάμαι την επιστολή μιας γυναίκας προς την Αννα Μαρία, που την εκλιπαρεί ώστε να βρεθεί ένας τρόπος να επιστρέψει ο άνδρας της από τη Γυάρο. Της γράφει: «Σε παρα- καλώ, μεγαλειοτάτη, μη με αφήσεις μόνη στα γεράματα»…
– Νομίζω ότι όσα λέτε είναι ο καλύτερος τρόπος για να καταλάβει ο πολίτης ότι τα Αρχεία δεν είναι σκονισμένα γραφειοκρατικά κελύφη, αλλά συνδέονται άμεσα με τη ζωή του.
– Τα ΓΑΚ είναι ένας χώρος ανοιχτός σε όλους, δυναμικός και όχι απολιθωμένος. Είναι, αν το θέλετε, ο χώρος που φυλάσσεται θεσμικά το παρελθόν με τις συνέχειες και τις ασυνέχειές του, αλλά ταυτόχρονα προσπαθεί σκληρά να εξασφαλίσει και τη μνήμη του μέλλοντος. Δουλεύοντας με αρχειακό υλικό στα πρώτα χρόνια της σταδιοδρομίας μου εντυπωσιάστηκα από τεκμήρια, όπως αυτόγραφες επιστολές ή υπογραφές σημαντικών προσωπικοτήτων σε διατάγματα και άλλα δημόσια έγγραφα. Ενιωθα κάποιο δέος αγγίζοντάς τα, ένιωθα προνομιούχα. Και ίσως ήμουν, όπως όλοι οι αρχειονόμοι. Αργότερα άρχισα να εντυπωσιάζομαι με τεκμήρια πιο ταπεινά και κάπως παραμελημένα, που περνούν απαρατήρητα αλλά μπορεί να είναι πραγματικοί θησαυροί.
Ακόμη και μια απλή φαινομενικά αίτηση προς τη διοίκηση μπορεί να έχει συγκλονιστικό περιεχόμενο, όπως δύο γυναικών που καταγγέλλουν το 1824 ότι βασανίστηκαν σε στρατόπεδο οπλαρχηγού ή έπεσαν θύματα κλοπής από Ελληνες. Ψάχνοντας αρχεία μπορείς να συγκινηθείς. Θυμάμαι την επιστολή μιας γυναίκας προς την Αννα Μαρία που, στη δεκαετία του ’60, την εκλιπαρεί ώστε να βρεθεί ένας τρόπος να επιστρέψει ο άνδρας της από τη Γυάρο. Της γράφει: «Σε παρακαλώ, μεγαλειοτάτη, μη με αφήσεις μόνη στα γεράματα». Μπορεί όμως και να γελάσεις όταν κάποιος ζητάει, πάλι στη δεκαετία του ’60, από τον βασιλιά να του δώσει ένα οικοπεδάκι στην Καισαριανή υπογραμμίζοντας: «Μην ανησυχείτε, δεν θα πειράξω το πράσινο καθόλου».
– Εχετε διαπιστώσει κάποιο θέμα που απασχολεί την ελληνική κοινωνία και επιστρέφει ξανά και ξανά στα ΓΑΚ μέσα από τις αιτήσεις των πολιτών;
– Υπάρχει μια έκρηξη στην αναζήτηση της ταυτότητας. Οι άνθρωποι που αναζητούν σήμερα το προσωπικό τους παρελθόν και πληροφορίες για την καταγωγή τους είναι από διαφορετικούς χώρους: νέοι που βρέθηκαν σε ιδρύματα για διάφορους λόγους, παιδιά που «ξεριζώθηκαν», πρόσφυγες πολέμου ή εκτοπισμένοι. Ολοι όσοι ψάχνουν και αναζητούν τις ρίζες τους πρέπει να υποστηριχθούν και να τους δοθεί μια μεγαλύτερη πρόσβαση στα αρχεία ώστε πραγματικά, ακόμη και με κάποιες νομικές παρεκκλίσεις, να βρεθούν λύσεις.
Πολλές φορές και εδώ στην Ελλάδα έχει συμβεί να παρεμποδίζεται η πρόσβαση στα αρχεία δημοσίων φορέων σε άτομα που είναι άμεσα ενδιαφερόμενα, πάντα με κάποια επιχειρήματα, όπως η οικογενειακή αναταραχή, η οποία μπορεί να προκληθεί από την αναζήτηση αυτής της αλήθειας, ή η ψυχολογική πίεση που θα υποστούν, ή το νομικό πλαίσιο. Το τελευταίο πολλές φορές ερμηνεύεται στενά.
Ευαίσθητες περιπτώσεις
«Είναι δύσκολο για έναν αρχειονόμο να λειτουργήσει απολύτως επαγγελματικά όταν έρχεται αντιμέτωπος με ευαίσθητες προσωπικές περιπτώσεις. Πριν από χρόνια προσπαθούσα να εξυπηρετήσω έναν κύριο μεγάλης ηλικίας που είχε μάθει πρόσφατα, και μάλιστα τυχαία, ότι ήταν υιοθετημένος. Πήγαινε από υπηρεσία σε υπηρεσία για να βρει την αλήθεια και όταν έφτασε σε εμάς έκλαιγε με λυγμούς. Εκεί δεν μπορείς απλώς να κάνεις τη δουλειά σου καθοδηγώντας τον στις πηγές, διότι πρέπει να διαχειριστείς πρώτα πρώτα τα δικά σου συναισθήματα και μετά την ψυχολογία εκείνου που έχεις απέναντί σου. Η δουλειά του αρχειονόμου μπορεί να φαίνεται τεχνική αλλά δεν είναι. Πέρα από το ότι απαιτεί πάρα πολλές δεξιότητες και γνώσεις, έχει και την εξαιρετικά δύσκολη πλευρά της διαχείρισης ανθρώπων. Συζητώντας μάλιστα με συναδέλφους από χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης, διαπιστώνει κανείς ότι η υποστήριξη των αρχειονόμων των αναγνωστηρίων, οι οποίοι χειρίζονται αυτά τα θέματα, είναι πιο απαραίτητη από ποτέ».
Η συνάντηση
Σκοπεύαμε να καθίσουμε μέσα, αλλά ο γλυκός καιρός μάς κράτησε στον κήπο του «49». Το μικρό καφέ – εστιατόριο της οδού Ξενοκράτους έχει τα τραπέζια του κάτω από τις μουριές και επιπλέον βρίσκεται πολύ κοντά στο σπίτι της Αμαλίας Παππά. Εδώ έρχεται χειμώνα-καλοκαίρι, εδώ δίνει και τα ραντεβού της με φίλους. Το Κολωνάκι είναι η γειτονιά της από τη δεκαετία του 1990, αλλά η ίδια είναι γέννημα-θρέμμα των Ιωαννίνων. Παραγγείλαμε ταρτάρ σολομού με αβοκάντο, σόγια, τσίλι και σχοινόπρασο και δύο ποτήρια λευκό κρασί για αρχή. Η συζήτηση μας έκανε να ξεχάσουμε τη συνέχεια του φαγητού. Απολαύσαμε όμως το επιδόρπιο –παγωμένο μιλφέιγ με φράουλες–, το οποίο μοιραστήκαμε. Ο λογαριασμός ήταν 53 ευρώ.
