Είναι εν μέρει προβληματικό ή, έστω, κάπως άκομψο το να ζητάς από έναν Ουκρανό να απαντήσει στις δημοσιογραφικές ερωτήσεις σου, τις εκ του ασφαλούς διατυπωμένες, ενώ η δική του χώρα του δέχεται εδώ και δύο εβδομάδες εισβολή από τη Ρωσία. Ευτυχώς, ο Αντρέι Κούρκοφ, ο πιο επιφανής και πολυμεταφρασμένος συγγραφέας της σημερινής Ουκρανίας, ο οποίος γεννήθηκε στη Ρωσία και έχει γράψει μυθιστορήματα σουρεαλιστικά, χιουμοριστικά και γλυκόπικρα, όπως «Ο τελευταίος έρωτας ενός Ουκρανού προέδρου», «Ο φίλος του μακαρίτη» και «Οι πιγκουίνοι δεν πεθαίνουν απ’ το κρύο» (στα ελληνικά κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Καστανιώτη), είναι αυτή τη στιγμή καλά και ασφαλής στη δυτική Ουκρανία.
«Επειτα από τρεις ημέρες στον δρόμο και αφού έχουμε μείνει σε τρία διαφορετικά μέρη», λέει στην «Κ» ο συγγραφέας μέσω email, «νιώθουμε πλέον μια σταθερότητα και σχεδόν δεν περνάμε μεγάλη ταλαιπωρία. Μια ηλικιωμένη γυναίκα μάς έδωσε το κλειδί του διαμερίσματός της και εκείνη πήγε να ζήσει με την κόρη της. Είμαστε τέσσερις εδώ: εγώ, η σύζυγός μου και οι δύο γιοι μας, οι οποίοι βοηθούν τους πρόσφυγες και προσφέρουν και άλλες χρήσιμες υπηρεσίες».
Ακούγονται οριακά καθησυχαστικές τέτοιες περιγραφές, σίγουρα όμως είναι πιο παρηγορητικές από τις πρόσφατες εικόνες ενός πολέμου που τόσες ζωές έχει στερήσει ή ανατρέψει και τον οποίο ο Αντρέι Κούρκοφ προϋπάντησε εκείνο το πρωί της 24ης Φεβρουαρίου με τον τρόπο των φιλήσυχων ανθρώπων: «Ημαστε στο σπίτι, ήταν πέντε το πρωί», αφηγείται, «και ξυπνήσαμε από τον ήχο των εκρήξεων που ερχόταν απ’ έξω. Πήγα στο παράθυρο και κοίταξα γύρω. Και παρατήρησα ότι δεν ήμουν ο μόνος που στεκόταν στο παράθυρο και κοιτούσε. Ηξερα ότι αυτό ήταν το ξεκίνημα του πολέμου. Αλλά δεν μπορούσα να το πιστέψω».
Δηλαδή, εκτιμούσε ότι ο Βλαντιμίρ Πούτιν δεν θα έπαιρνε μια τέτοια απόφαση; «Τις προηγούμενες ημέρες αντιλαμβανόμουν ότι υπάρχει σαν πιθανότητα, όμως δεν πίστευα ότι θα το έκανε. Γιατί είναι μια κίνηση πολύ καταστροφική και για την ίδια τη Ρωσία. Αλλά ο Πούτιν δεν νοιάζεται για τον ρωσικό λαό. Νοιάζεται μόνο για τις φιλοδοξίες του και για τα νοσηρά του όνειρα να ξαναζωντανέψει τη Σοβιετική Ενωση».
– Ποια είναι η κρισιμότερη πτυχή του πολέμου;
– Φυσικά, ο μεγάλος κίνδυνος έγκειται στα πυρηνικά όπλα. Το διακύβευμα εδώ είναι η ίδια η Γη, η ανθρωπότητα. Απαξ και εξαπολύσει κάποιος έναν πυρηνικό πύραυλο, τότε θα εκτοξευθούν και άλλοι, προς την αντίθετη κατεύθυνση. Μια αλυσιδωτή αντίδραση είναι πολύ πιθανή.
– Πώς αποτιμάτε τη στάση των ΗΠΑ και της Ευρώπης απέναντι στην Ουκρανία, από τις διαδηλώσεις του Euromaidan το 2013 και έπειτα και ειδικά μετά τη ρωσική εισβολή;
– Η Ευρώπη δεν είναι πια αποκοιμισμένη. Ωστόσο, πριν από τον πόλεμο, πολλοί Ευρωπαίοι πολιτικοί προσπαθούσαν να αποκαταστήσουν τη θέση της Ρωσίας. Ηταν αντίθετοι με τις κυρώσεις και με την άσκηση κριτικής προς τη Ρωσία. Κάποιοι δήλωναν ακόμη και ανοιχτά ότι η Ουκρανία ανήκει στη σφαίρα των ρωσικών συμφερόντων. Οι ΗΠΑ βοηθούσαν τα τελευταία χρόνια την Ουκρανία, όμως το 2014 δεν υπήρξε αντίδραση στην προσάρτηση της Κριμαίας. Τώρα πια, χωρίς την ευρωπαϊκή και την αμερικανική βοήθεια, η Ουκρανία δεν θα επιβιώσει.
– Υπάρχει στην Ουκρανία πρόβλημα με τους ναζιστές όπως ισχυρίζεται ο Πούτιν;
– Η χώρα μου εξέλεξε στο αξίωμα του προέδρου τον Βολοντίμιρ Ζελένσκι, έναν ρωσόφωνο, εβραϊκής καταγωγής, με το 73% του εκλογικού σώματος να του δίνει τις ψήφους του. Θα ήταν κάτι τέτοιο δυνατό σε μια αντισημιτική χώρα, γεμάτη με ναζιστές; Νομίζω πως όχι. Υπάρχουν αριστεροί και δεξιοί ριζοσπάστες στην Ουκρανία, αλλά αποτελούν πολύ μικρές μειοψηφίες. Ακόμη και τα μετριοπαθή εθνικιστικά κόμματα δεν εκπροσωπούνται στο Κοινοβούλιο. Γενικά, οι Ουκρανοί δεν ψηφίζουν ριζοσπάστες και επ’ ουδενί θα ψήφιζαν ναζιστές.
– Το τελευταίο μυθιστόρημά σας, «Γκρίζες μέλισσες» (σ.σ.: εντός των ημερών αναμένεται από τον Καστανιώτη, σε μετάφραση Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη), τοποθετείται χρονικά λίγο μετά το 2014 και οι πρωταγωνιστές του ζουν σε μια «γκρίζα ζώνη» μεταξύ του ουκρανικού στρατού και των ρωσόφωνων αυτονομιστών της Ανατολικής Ουκρανίας. Γιατί επιλέξατε αυτούς σαν κεντρικούς χαρακτήρες; Επειδή δεν εισακούγονται από τους πολιτικούς και τα ΜΜΕ; Επειδή αντικατοπτρίζουν σημαντικές όψεις του πολέμου;
– Στην Ουκρανία έχουν εκδοθεί πάνω από 300 βιβλία για τον πόλεμο στο Ντονμπάς και στα περισσότερα από αυτά οι συγγραφείς γράφουν για μάχες, για ήρωες και αντιήρωες. Κανείς δεν γράφει για τον άμαχο πληθυσμό, για τους κανονικούς ανθρώπους που ζούσαν στα χωριά και στις κωμοπόλεις τους μέχρι που ο πόλεμος έφτασε και σε εκείνους. Ηθελα να δώσω φωνή σε αυτούς τους ανθρώπους.
O Πούτιν δεν νοιάζεται για τον ρωσικό λαό. Νοιάζεται μόνο για τις φιλοδοξίες του και για τα νοσηρά του όνειρα να ξαναζωντανέψει τη Σοβιετική Ενωση.
– Αυτή τη στιγμή, στην Ουκρανία, ποιοι είναι οι πιο περιφρονημένοι, οι πιο αφανείς;
– Ο άμαχος πληθυσμός του Ντονμπάς, εκείνοι που δεν παίρνουν μέρος στον πόλεμο, αλλά συχνά γίνονται τα αθώα θύματά του. Είναι σιωπηλοί, φοβούνται και τις δύο πλευρές αυτού του πολέμου. Δεν θα έδιναν συνεντεύξεις, ούτε θα διαδήλωναν ενάντια στην τρέχουσα κατάσταση. Θέλουν απλώς να επιβιώσουν.
– Ενα από τα θέματα των μυθιστορημάτων σας είναι η ένταση μεταξύ του συλλογικού και του ατομικού καθήκοντος των χαρακτήρων. Παραμένει αυτή η σύγκρουση ενεργή και στη σημερινή Ουκρανία;
– Για την ακρίβεια, είναι μία από τις πλέον ξεκάθαρες διχοτομήσεις που η Ρωσία χρησιμοποίησε για να ξεκινήσει αυτόν τον πόλεμο. Οπως ακριβώς και οι Σοβιετικοί, οι Ρώσοι είναι άνθρωποι της συλλογικότητας. Οι Ουκρανοί είναι ατομικιστές. Είκοσι χρόνια πριν, το όριο ανάμεσα στις δύο νοοτροπίες έκοβε την Ουκρανία στη μέση. Ωστόσο, χρόνο με τον χρόνο, η ουκρανική νοοτροπία καταλάμβανε την επικράτεια, αντικαθιστώντας τη σοβιετική, συλλογική νοοτροπία. Αν δεν είχε υπάρξει πόλεμος, η ουκρανική νοοτροπία θα είχε φτάσει μέχρι τα ουκρανο-ρωσικά σύνορα και τότε θα ήταν αδύνατον να δημιουργήσει κανείς αυτονομιστικά κινήματα, να τους δώσει όπλα κι εκείνα να αναλάβουν τον έλεγχο κάποιων περιοχών της χώρας.
– Με ποιους τρόπους η ουκρανική λογοτεχνία πρόκειται να –ή έχει ήδη– αλλάξει λόγω των εντάσεων που προέκυψαν από την Πορτοκαλί Επανάσταση και έπειτα;
– Πριν από την Πορτοκαλί Επανάσταση η ουκρανική λογοτεχνία ήταν απολιτική και δεν άγγιζε κοινωνικά ζητήματα. Καταπιανόταν κυρίως με το τρίπτυχο sex, drugs, rock ‘n’ roll. Από το 2004 και έπειτα, άρχισαν να εμφανίζονται τα πρώτα πολιτικά μυθιστορήματα και μετά το 2013-2014 το μεγαλύτερο κομμάτι της λογοτεχνίας πολιτικοποιήθηκε. Τώρα πια έχουμε δύο λογοτεχνίες: η μία γράφεται από βετεράνους του πολέμου και έχει να κάνει κυρίως με αυτόν· η άλλη γράφεται από συγγραφείς και ασχολείται και με πολιτικά, κοινωνικά ή άλλα ζητήματα, καθώς και με τα ιστορικά γεγονότα που διαμόρφωσαν το ουκρανικό έθνος.
– Πώς έχετε αλλάξει εσείς ως συγγραφέας; Ενα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά σας ήταν το χιούμορ. Είναι ακόμη;
– Εχασα ένα μεγάλο κομμάτι του χιούμορ μου το 2014. Και εξακολουθώ να το χάνω τώρα, εξαιτίας του πολέμου. Ελπίζω ότι θα επανέλθει, αλλά δεν είμαι σίγουρος. Η ουκρανική πραγματικότητα δεν με ωθεί στο να αναζητήσω αστείες καταστάσεις. Θα έπρεπε μήπως να εξαναγκάσω τον εαυτό μου να γελάσει με κάτι; Θα δω το τέλος αυτού του πολέμου και τότε θα προσπαθήσω να επιστρέψω στην πρότερη κατάστασή μου, στα προηγούμενα συναισθήματα και σκέψεις μου, προκειμένου το χιούμορ μου να αναζωογονηθεί.
– Κάποτε είχατε προβλήματα, τόσο στη Ρωσία όσο και στην Ουκρανία, λόγω της γλώσσας στην οποία γράφετε τα μυθιστορήματά σας. Συνεχίζετε να γράφετε στα ρωσικά και αν ναι, είναι ακόμη αυτή η επιλογή πηγή εντάσεων για εσάς στη χώρα σας; Θεωρείτε τον εαυτό σας Ουκρανό συγγραφέα που γράφει στα ρωσικά ή κάτι άλλο;
– Ναι, είμαι ένας Ουκρανός συγγραφέας που γράφει στα ρωσικά. Είναι κάτι που εξακολουθεί να μην αρέσει σε ορισμένους Ουκρανούς διανοούμενους, αλλά δεν με απασχολεί και πολύ το ζήτημα. Τα βιβλία μου μεταφράζονται στα ουκρανικά. Και έχω γράψει κάποια μη μυθοπλαστικά βιβλία στα ουκρανικά. Για να γράψω μυθοπλασία, συνεχίζω να επιλέγω τη ρωσική μου γλώσσα.
– Μια ελπίδα για το μέλλον;
– Η πιο μεγάλη ελπίδα μου είναι ότι ο πόλεμος θα σταματήσει, ότι οι ειρηνευτικές δυνάμεις του ΟΗΕ θα φρουρήσουν τα σύνορα με τη Ρωσία και ότι η Ρωσία θα αφήσει ήσυχη την Ουκρανία για πάντα. Ειδάλλως, θα έχουμε πολύ μεγαλύτερη αιματοχυσία και καταστροφή, μετά την οποία θα χρειαστούν χρόνια ώστε η Ουκρανία να ανοικοδομηθεί.
