Στο βιβλίο της «Τhe Parthenon Marbles and International Law», που αναμένεται τον Μάιο από τις εκδόσεις Springer, η Κατερίνα Τιτή, αναπληρώτρια καθηγήτρια Ερευνας της Νομικής στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών της Γαλλίας (CNRS), προσεγγίζει τη διεκδίκηση των Γλυπτών του Παρθενώνα από τη σκοπιά του διεθνούς εθιμικού δικαίου. Η αφήγησή της ξεκινά –από πού αλλού– από τον Ελγιν. Υπενθυμίζει ότι ο Βρετανός πρέσβης δεν διέθετε κανένα έγκυρο έγγραφο που να του επιτρέπει την απόσπαση των Γλυπτών, ενώ και η βρετανική κυβέρνηση, όταν αποφάσισε να τα αγοράσει, δεν ζήτησε τη γνώμη των οθωμανικών αρχών σχετικά με τη νομιμότητα της απόσπασης. Ο ίδιος ο Ελγιν είχε παραδεχθεί στον πρώην πρωθυπουργό Σπένσερ Πέρσεβαλ ότι δεν είχε δικαίωμα να αποκτήσει τις αρχαιότητες. Και αν όλα αυτά ανήκουν στο παρελθόν, οι αλλαγές που συντελούνται σήμερα διεθνώς στο ζήτημα του επαναπατρισμού αρχαιοτήτων, προσφέρουν στην Ελλάδα, τονίζει η Κατερίνα Τιτή, ένα ισχυρό νομικό έρεισμα.
– Ποιο είναι το βασικό νομικό επιχείρημά σας για τη διεκδίκηση των Γλυπτών του Παρθενώνα;
– Δύο είναι. Το πρώτο: η κυριότητα των Γλυπτών δεν πέρασε ποτέ στη βρετανική κυβέρνηση και κατά συνέπεια ούτε στο Βρετανικό Μουσείο. Αυτό που πέρασε είναι η κατοχή, αλλά όχι η κυριότητα. Και επειδή στο διεθνές δίκαιο δεν υπάρχει παραγραφή, νομικά τα Γλυπτά δεν έπαψαν να ανήκουν στην Αθήνα. Το δεύτερο επιχείρημα είναι ότι εδώ και μερικά χρόνια το διεθνές εθιμικό δίκαιο έχει αρχίσει να αλλάζει· πλέον, η πολιτιστική κληρονομιά που αφαιρέθηκε παράνομα –ή και αθέμιτα– πρέπει να γυρίζει στον τόπο από τον οποίο αφαιρέθηκε. Η Ελλάδα δεν δίνει μεγάλο βάρος στο νομικό επιχείρημα, το οποίο είναι ένας σημαντικός τρόπος άσκησης πίεσης για την επιστροφή των Γλυπτών. Ειδικά το δεύτερο επιχείρημα, σχετικά με το εξελισσόμενο διεθνές εθιμικό δίκαιο, δεν έχει χρησιμοποιηθεί. Ως διεθνολόγος, στόχος μου είναι να αποδείξω αυτήν την εξέλιξη, η οποία αλλάζει τα πάντα για την ελληνική θέση.
– Η Ελλάδα γνωρίζει τη δικαστική οδό. Δεν την έχει επιλέξει όμως, γιατί θα μπορούσε να αποβεί εις βάρος της. Εχει λόγο να αλλάξει τακτική;
– Το γεγονός ότι το διεθνές δίκαιο υποστηρίζει την επιστροφή των Μαρμάρων στην Ελλάδα, σημαίνει ότι η ελληνική πλευρά θα μπορούσε να ακολουθήσει τον δρόμο της δικαστικής διεκδίκησης, συγκεκριμένα, να επιδιώξει μία γνωμοδότηση του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης. Ωστόσο, η δικαστική διεκδίκηση πάντα έχει ένα ρίσκο. Για την ώρα, οι διαπραγματεύσεις είναι η καλύτερη μέθοδος διεκδίκησης. Στις διαπραγματεύσεις αυτές πρέπει να αρχίσουμε να χρησιμοποιούμε το νομικό επιχείρημα. Δεν χρειάζεται βιασύνη, γιατί το διεθνές δίκαιο αλλάζει σε κατεύθυνση που ευνοεί την ελληνική θέση. Αυτό που χρειάζεται, είναι η Ελλάδα να συνεχίσει να διεκδικεί τα Μάρμαρα. Αυτή η επιμονή σημαίνει ότι η χώρα δεν κινδυνεύει να χάσει το δικαίωμά της, ακόμη και αν περνάει ο καιρός.
– Το Βρετανικό Μουσείο επικαλείται, μεταξύ άλλων, το ενδεχόμενο ένας επαναπατρισμός των Γλυπτών να επιφέρει ένα domino effect στις υπόλοιπες συλλογές του.
– Σχετικά με το domino effect, πρώτον, φαίνεται ότι οι διεκδικήσεις αφορούν πολύ λίγα κομμάτια. Για παράδειγμα, στο Μουσείο Victoria & Albert του Λονδίνου, που έχει 2,7 εκατομμύρια εκθέματα, από το 1999 έχουν υπάρξει μόνο εννέα διεκδικήσεις. Δεύτερον, πολύ λίγα εκθέματα μουσείων πληρούν όλα τα στοιχεία που στην περίπτωση των Μαρμάρων καθιστούν την παρακράτησή τους τόσο προβληματική, όπως ο τρόπος με τον οποίο πάρθηκαν, το γεγονός ότι πρόκειται για μέλη μνημείου κτλ. Τρίτον και ίσως βασικότερο, δεν είναι η επιστροφή των Μαρμάρων που θα οδηγήσει σε domino effect. Βλέπουμε ήδη ότι αντικείμενα που παρακρατούνται παράνομα, επιστρέφουν.
– Ελλάδα και Βρετανικό Μουσείο αναζητούν μια νομική φόρμουλα, που θα σέβεται τις κόκκινες γραμμές και των δύο, αποφεύγοντας π.χ. να χρησιμοποιήσει όρους όπως «δάνειο» και να θίξει θέματα ιδιοκτησίας. Είναι εφικτό;
– Μα το κρίσιμο θέμα είναι εκείνο της ιδιοκτησίας. Προφανώς είναι εφικτή η εύρεση μιας νομικής φόρμουλας, με βάση την οποία το Βρετανικό Μουσείο μπορεί να επιστρέψει τα Γλυπτά στην Ελλάδα επ’ αόριστον. Αλλά δεν φαίνεται να είναι αυτή η πρόθεση. Εδώ έχουμε δύο σημαντικά ζητήματα. Το ένα είναι πραγματικά αυτό της νομικής φόρμουλας. Αν η Ελλάδα δεχόταν τον όρο «δάνειο» ή αναγνώριζε ιδιοκτησία στο μουσείο, νομικά αυτό θα μπορούσε να θεωρηθεί αποποίηση των δικαιωμάτων της. Το άλλο ζήτημα είναι αυτό του ουσιαστικού περιεχομένου μιας ενδεχόμενης συμφωνίας. Θέλει η Ελλάδα να δανειστεί τα Γλυπτά; Για την ώρα, απ’ ό,τι έχει φανεί, η μόνη πρόταση του Βρετανικού Μουσείου είναι για δανεισμό ή ανταλλαγή – θα σας δώσουμε τα Γλυπτά, θα μας δώσετε άλλα αρχαία για ενέχυρο. Αυτό επιδιώκει η Ελλάδα;
– Ποια λύση θα ήταν, κατά τη γνώμη σας, ικανοποιητική;
– Η βρετανική κυβέρνηση να περάσει ένα νόμο με τον οποίον επιστρέφει τα Γλυπτά στην Ελλάδα. Το μουσείο βαρύνεται από την υποχρέωση για επιστροφή μόνο εμμέσως, στον βαθμό που είναι δημόσιο, που χρηματοδοτείται από την κυβέρνηση και που η πλειονότητα των μελών του ορίζεται από και λογοδοτεί σε αυτήν. Ο αγγλικός νομός κατ’ αρχήν δεν του επιτρέπει να γυρίσει τα Μάρμαρα. Υπάρχουν ωστόσο εξαιρέσεις στον κανόνα. Αλλά η υποχρέωση για την επιστροφή βαρύνει κυρίως τη βρετανική κυβέρνηση.
– Μπορεί να ελπίζει η Ελλάδα σε μια εφαρμογή των διατάξεων της «Charities Act» του 2022, που επιτρέπουν στα μουσεία της Βρετανίας την επιστροφή εκθεμάτων για ηθικούς λόγους;
– Η σχετική διάταξη δεν έχει ακόμη μπει σε ισχύ. Αυτή τη στιγμή είναι «υπό περαιτέρω εξέταση». Οταν τεθεί σε ισχύ, η επιστροφή των Μαρμάρων θα χρειάζεται, πρώτον, μία απόφαση του Βρετανικού Μουσείου να τα επιστρέψει, κάτι που το μουσείο, για την ώρα, δεν έχει δείξει διάθεση να κάνει. Δεύτερον, επειδή τα Μάρμαρα είναι μεγάλης αξίας, θα χρειαστεί μία άδεια από την Επιτροπή Φιλανθρωπικών Οργανώσεων, τον γενικό εισαγγελέα ή το δικαστήριο. Σε κάθε περίπτωση, τα Μάρμαρα πρέπει να γυρίσουν, όχι μόνο για ηθικούς, αλλά και για νομικούς λόγους. Το να μπει σε ισχύ η διάταξη αυτή θα διευκολύνει την επιστροφή των Μαρμάρων. Ωστόσο, ο πιο απλός τρόπος είναι να τα επιστρέψει η επόμενη βρετανική κυβέρνηση, ιδίως αν είναι κυβέρνηση των Εργατικών, καθώς η σημερινή κυβέρνηση των Συντηρητικών έχει επανειλημμένως αντιταχθεί στην επιστροφή τους.
