Οταν η Πέννυ Κίσσα ήταν μικρή, ο μπαμπάς της, κάθε 25η Μαρτίου, έπαιρνε την ίδια και τα άλλα έξι αδέρφια της, διέσχιζαν τα Εξάρχεια, όπου έμεναν, και έβγαιναν στην Πανεπιστημίου για να δουν την παρέλαση. Συνήθως, έφταναν τελευταία στιγμή και ο κόσμος είχε ήδη βγει μπροστά για να δει. Τότε ο παππούς της χτυπούσε ελαφρά την πλάτη των μπροστινών και έλεγε «Τόπο στα νιάτα!», για να περάσουν τα μικρά του παιδιά μπροστά και να δουν χωρίς εμπόδια το θέαμα.
Οταν γυρνούσαν, το σπίτι τούς περίμενε γεμάτο μυρωδιές και γεύσεις. Η μαμά Νίνα, από την προηγούμενη είχε αρχίσει να ξαλμυρίζει, να κόβει και να φτιάχνει χυλούς, για να σερβιριστούν ανήμερα της εθνικής επετείου επτά διαφορετικές συνταγές μπακαλιάρου στο οικογενειακό τραπέζι.
Δεν πρόκειται απλά για κάποια γαστρονομική παράδοση της οικογένειας, αλλά για ένα εθιμοτυπικό που μετρά 73 χρόνια αδιάκοπης συνέχειας. Κάθε χρόνο, την 25η Μαρτίου, η οικογένεια μαζεύεται για να «εφαρμόσει το προικοσύμφωνο».
Προίκα: επτά συνταγές μπακαλιάρου
Μάρτιος του 1950. Ο νεαρός Θεόδωρος Κ. είχε γνωρίσει στη Χριστιανική Φοιτητική Ενωση τη Νίνα Α. και έκτοτε, δεν μπορούσε να τη βγάλει από το μυαλό του, τη διεκδικούσε ρίχνοντας ραβασάκια κάτω από την πόρτα του σπιτιού της.
Ο πατέρας της Νίνας δεν είχε αντίρρηση στο να σμίξουν, υπήρχαν όμως κάποια εμπόδια που έπρεπε να λυθούν. Επρεπε πρώτα να παντρευτεί η μεγαλύτερη αδερφή της, Ξένη, όπως προέτασσαν οι αρχές της εποχής. Οπερ και εγένετο. Και έπειτα, όταν ήρθε η ώρα ο Θεόδωρος να νυμφευτεί τη Νίνα, ο πατέρας της του εξήγησε πως δεν υπήρχε άλλη περιουσία για να δώσει ως προίκα στη δεύτερη κόρη του. Πρόκειται ακόμη εξάλλου για μια εποχή που η σύναψη προικοσύμφωνου, δηλαδή, ενός επίσημου εγγράφου που ανέλυε την περιουσία που άφηνε η οικογένεια της νύφης σε αυτή για τον γάμο της, ήταν υποχρεωτική – καταργήθηκε μόλις το 1983.
Ο μπαμπάς της Νίνας μπορεί να μην είχε άλλη περιουσία και προικιά, είχε όμως άυλη κληρονομιά να τάξει: επτά συνταγές μπακαλιάρου. Οσο για τα ψάρια, θα τα έφερνε ο ίδιος, μιας και ασχολούνταν με εισαγωγές ψαριών και παστών από την Ισλανδία, την Αμερική και άλλες χώρες.
Από την πρώτη, λοιπόν, χρονιά του γάμου τους, ο Θεόδωρος ήταν κάθετος: κάθε 25η Μαρτίου, μέρα που ο μπακαλιάρος και η σκορδαλιά έχουν την τιμητική τους σε κάθε ελληνικό τραπέζι, η Νίνα θα έπρεπε… να βάλει μπρος το προικοσύμφωνο. Δηλαδή, να βγάλει από την κουζίνα της επτά διαφορετικές εκδοχές μπακαλιάρου: τηγανητό, με κουρκούτι, σε κροκέτες ούζου, γιαχνί, βραστό, στιφάδο και με σπανάκι.
Τα χρόνια πέρασαν, ο Θεόδωρος πρώτος και στη συνέχεια η Νίνα έφυγαν από τη ζωή, όμως τα παιδιά τους συνεχίζουν κάθε χρόνο την οικογενειακή παράδοση και πλέον, μαζεύονται με τα παιδιά και τα εγγόνια τους, την τέταρτη στη σειρά γενιά της οικογένειας, δηλαδή, που παίρνει μέρος στο έθιμο του προικοσύμφωνου.
Η διαφύλαξη της οικογενειακής ιστορίας με την κάμερα ενός κινητού
Αυτή την πρωτότυπη μα τόσο όμορφη οικογενειακή ιστορία αποφάσισε να καταγράψει με τρυφερή απλότητα με τον φακό του κινητού της η Πέννυ Κίσσα, το ένα από τα επτά παιδιά του Θεόδωρου και της Νίνας, στο μικρού μήκους ντοκιμαντέρ «Το προικοσύμφωνο της μητρός μου», που πρόσφατα προβλήθηκε στο 17o Διεθνές Φεστιβάλ Ταινιών Μικρού Μήκους Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο των 58ων Δημητρίων.
Η ιδέα για το ντοκιμαντέρ δεν ξεκίνησε ακριβώς έτσι. Τα τελευταία χρόνια, οπότε και η μία από τις άλλες αδερφές της οικογένειας αναλαμβάνει τα τραπέζια της 25ης Μαρτίου, η Πέννυ Κίσσα ένιωσε την ανάγκη σε κάθε τέτοια συνάντηση της οικογένειας να δημιουργεί ενθύμια. Από μπλουζάκια με μπακαλιάρους μέχρι παζλ και από μαγειρικά σκεύη μέχρι χειροποίητα βιβλιαράκια με πληροφορίες για τον μπακαλιάρο και την 25η Μαρτίου, κάθε χρόνο φτιάχνει κάτι για να μοιραστεί στα μέλη της οικογένειας και να έχουν να θυμούνται το προικοσύμφωνο της εκάστοτε χρονιάς.
Παρακολουθώντας τα τελευταία χρόνια σεμινάρια κινηματογράφου, η Πέννυ Κίσσα πριν λίγα χρόνια σκέφτηκε να φτιάξει ένα ντοκιμαντέρ για το Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ του Καστελόριζου. Η αρχική της ιδέα ήταν να κάνει μια ταινία για τους υπαίθριους φωτογράφους του παρελθόντος, κάτι που αποδείχθηκε δύσκολο στην υλοποίηση, μιας και οι περισσότεροι τέτοιοι φωτογράφοι δεν βρίσκονταν πλέον εν ζωή.
Ετσι, αποφάσισε να κάνει ένα ντοκιμαντέρ για τα προικοσύμφωνα. Διάβασε πολύ, έκανε συνεντεύξεις, έψαξε το αρχείο του Μουσείου Μπενάκη. Αφού μόνταρε η ίδια το υλικό που είχε συγκεντρώσει, προέκυψε ένα ντοκιμαντέρ διάρκειας περίπου μιας ώρας. «Το έβλεπα, το ξανάβλεπα και ενώ είχε πολύ ωραία κομμάτια, αισθάνθηκα ότι πλατιάζει», λέει η ίδια για το «πρώτο draft». Τότε πήρε την απόφαση να κάνει ταινία την ιστορία μόνο της δικής της οικογένειας.
Και εγένετο «Το προικοσύμφωνο της μητρός μου», αυτή τη φορά με τη συμβολή του Βασίλη Καζή στο μοντάζ. Μια ταινία με μια εντελώς σπιτική και απροσποίητη αίσθηση, που σε κάνει να νιώθεις κοινωνός μιας οικογενειακής ιεροτελεστίας, από αυτές που όσο περνούν τα χρόνια, τόσο μοιάζουν να εκλείπουν.
Οταν μιλάς κιόλας με τη δημιουργό της ταινίας, καταλαβαίνεις πως αυτό που κυρίως την ώθησε να το κάνει αυτό, είναι μια αγωνία να διαφυλαχθεί η ιστορία της οικογένειάς της. «Τελικά, η μεγαλύτερη προίκα μας, είναι το αντάμωμα», ακούγεται να λέει σε ένα σημείο του ντοκιμαντέρ η Πέννυ Κίσσα. Εχουν τρία τέτοια επίσημα ανταμώματα ως οικογένεια κάθε χρονιά: την Πρωτοχρονιά, την 25η Μαρτίου και τα τελευταία χρόνια, την πρώτη εβδομάδα του Σεπτεμβρίου για να τιμήσουν τους εκλιπόντες γονείς τους, από τους οποίους, ξεκίνησαν όλα.
Η Πέννυ Κίσσα γύρισε το «Προικοσύμφωνο της μητρός μου» με το κινητό της, καθώς ήταν ένας τρόπος να αιχμαλωτίσει ακόμα πιο αυτοσχέδια τις στιγμές της οικογένειάς της. «Εχω τάση προς το αυθόρμητο. Μέχρι να ανοίξω την κάμερα, να τη ρυθμίσω, νιώθω ότι χάνω τη στιγμή. Ενώ, όπως έχω το κινητό πάνω μου, το σηκώνω και τραβάω. Ακόμα και αν δεν είναι πολύ σωστό και ο μοντέρ μου βάζει τις φωνές», σχολιάζει γελώντας.
«Οταν μαζευόμαστε, είναι σαν να είμαστε ξανά τότε, γελάμε, πειράζει ο ένας τον άλλο», λέει η δημιουργός του ντοκιμαντέρ, για την οποία η 25η Μαρτίου ξεκινά από πολύ νωρίς. Ηδη από τον Φεβρουάριο ξεκινάει τις προετοιμασίες για να βρει το ενθύμιο που θα φτιάξει αυτή τη χρονιά. Αλλά και τις Πρωτοχρονιές δεν πάει πίσω: πέρυσι, έφτιαξε για τα τρία παιδιά και τα τέσσερα εγγόνια της μια φωτογραφική συλλογή από το 1987 μέχρι σήμερα.
Η ανάμνηση ως οικογενειακή ιστορία
Η Πέννυ Κίσσα θέλει να θυμάται. Καθετί που κάνει μοιάζει ένας τρόπος να ξυπνήσει αναμνήσεις και να δημιουργήσει νέες. Στην οικογένειά της, το τραπέζι είναι ξανά και ξανά η αφορμή για να συναντηθούν. «Είναι μια μεγάλη αγκαλιά, ένα μεγάλο χαμόγελο», λέει. Θυμάται πως και όταν ήταν μικρότερη, το Σάββατο και την Κυριακή πάντα έτρωγαν όλοι μαζί. «Είναι το τραπέζι. Μπορεί να λέμε “Οταν τρώμε, δεν μιλάμε”, όμως μετά το φαγητό γίνονται συζητήσεις» και αυτό είναι που μετράει. Καμιά φορά, μπορεί να προκύψει και ένας χορός, όπως βλέπουμε στην ταινία.
Ολα αυτά τα χρόνια, το προικοσύμφωνο δεν μπήκε μπρος μόνο μία χρονιά: το 2020, οπότε και οι απαγορεύσεις της πανδημίας δεν το επέτρεπαν. Ακόμα και το 2021 που οι περιορισμοί πάλι καθιστούσαν μια τόσο μεγάλη συγκέντρωση δύσκολη, το έθιμο τελέστηκε μόνο με τέσσερα άτομα στο ίδιο σπίτι και οι υπόλοιποι πήραν τους μπακαλιάρους τους… με ντελίβερι. «Εκείνη την ημέρα τους είχα πάρει όλους βιντεοκλήση στο κινητό για να τσουγκρίσουμε μαζί. Ηταν και η πιο παράξενη 25η Μαρτίου», εξηγεί η σκηνοθέτις.
Από τη μία, «τσαντίζεται» λίγο που τα παιδιά της δεν καλοξέρουν την ιστορία του προικοσυμφώνου στην οικογένεια, ακόμα και αν είναι μια ιστορία που τους έχει αφηγηθεί από όταν ήταν μικρά. «Είναι κάτι που το κάνει το Κισσέικο», λέει χαρακτηριστικά ο γιος της Πέννυς Κίσσα σε κάποιο σημείο του ντοκιμαντέρ. Από την άλλη, όμως, δεν το φοβάται πως το έθιμο θα βρει τον τρόπο του να συνεχίζει στην οικογένεια: «Εχω μια αίσθηση ότι τελικά ή τα δικά μου παιδιά ή αυτά της μικρής μου αδερφής θα το συνεχίσουν. Δεν μου έχει περάσει ποτέ από το μυαλό ότι αυτό θα χαθεί». Αυτό που έχει έγνοια να αφήσει στα παιδιά της, πίσω από όλα αυτά, είναι το εξής: «Οταν υπάρχει αδερφός, πρέπει να υπάρχεις για τον αδελφό».
Η ίδια πάντως, συνεχίζοντας να σκάβει στο παρελθόν της, σκέφτεται στο μέλλον να γράψει την ιστορία της πολυκατοικίας που μεγάλωσε, του κτιρίου της Σολωμού 10 στα Εξάρχεια, όπου κλέφτες κρύβονταν στα καταφύγια και γκέι ένοικοι φώναζαν στη μικρή Πέννυ να τους πετάξει μία μάσκαρα -αποσπασματικές μόνο αφηγήσεις από τα στιγμιότυπα που αναπαράγει εν τάχει η Πέννυ Κίσσα πάνω στην κουβέντα.
Η οικογένεια της Πέννυς Κίσσα κυνηγά την ευτυχία με κάθε τρόπο, και η ίδια δεν μπορεί παρά να γεμίζει κάθε στιγμή με αυτό, όπως φανερώνουν τα λόγια της: «Σήμερα, αν μου έρθει ένα “μπαπ” και πέσω κάτω, θα ξέρω ότι είμαι πλήρης και χαρούμενη, έκανα ό,τι μπορούσα και κατάφερα κιόλας να δω το ταινιάκι μου στη μεγάλη οθόνη. Δεν μπορείς να φανταστείς τι συγκίνηση είναι αυτή».
