Συναντηθήκαμε για να μιλήσουμε για τον Τσέχοφ και το έργο του «Πλατόνοφ», που κάνει πρεμιέρα στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά στις 21 Φεβρουαρίου. Ηταν αδύνατον ωστόσο να αποφύγω μια ερώτηση για την πόλη όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε, το Χάρκοβο, το οποίο τελευταία πλήττεται σκληρά από ρωσικούς πυραύλους: Παρακολουθεί τις ειδήσεις, έχει ανθρώπους για τους οποίους αγωνιά μολονότι ο ίδιος ζει στη Μόσχα εδώ και χρόνια;
Η διερμηνέας και φίλη του έπειτα από μακρά συνεργασία, δίστασε – ίσως επειδή ήξερε πως θα τον στενοχωρήσει. Τελικά μετέφρασε την ερώτηση, και η απάντηση ήταν σιβυλλική: «Οπου και να βρίσκομαι, τα νέα με ακολουθούν όπως συμβαίνει στον σύγχρονο άνθρωπο».
Ο διάσημος και πολυβραβευμένος Αντόλφ Σαπίρο σκηνοθέτησε το πρώτο του έργο σε ηλικία 23 ετών, κερδίζοντας αμέσως κοινό και κριτικούς. Εκτοτε έχουν περάσει έξι δεκαετίες γεμάτης και δημιουργικής θεατρικής ζωής. Ανέλαβε επιτελικές θέσεις σε θεατρικούς θεσμούς κυρίως στη Λετονία, εργάστηκε ως ανεξάρτητος σκηνοθέτης και θεατρικός δάσκαλος. Ολο αυτό το διάστημα δεν έπαψε ποτέ να ασχολείται με τον Τσέχοφ επιστρέφοντας κατά διαστήματα στα έργα του για να τον αναλύσει όσο το δυνατόν διεξοδικότερα. Η δουλειά του Σαπίρο βασίζεται στη μέθοδο Στανισλάφσκι, σε πειραματισμούς του Μπρεχτ κι άλλων αναμορφωτών του θεάτρου.
Και τώρα κινείται ανάμεσα στους Ελληνες ηθοποιούς του θιάσου, στη μικρή αίθουσα χορού όπου γίνονται οι πρόβες μέχρι να μεταφερθούν στο Δημοτικό Θέατρο του Πειραιά. Κάνει τις παρατηρήσεις του στα ρωσικά, και μεταφράζονται αμέσως. Ο ήσυχος, επεξηγηματικός τόνος της φωνής του ταιριάζει περισσότερο σε δάσκαλο παρά σε απαιτητικό σκηνοθέτη. Γι’ αυτό όλοι ξαφνιαζόμαστε όταν τελειώνει την πρόβα απευθυνόμενος στους ηθοποιούς με τη φράση: «Σας ευχαριστώ όλους που σήμερα με θυμώσατε, και μετά παίξατε πολύ καλά!».
Αναρωτιέμαι λοιπόν, αν είμαστε όλοι χαμένοι στη μετάφραση. «Καθόλου», σχολιάζει. «Δεν αντιμετωπίζω απολύτως κανένα πρόβλημα όσον αφορά τη γλώσσα. Κατ’ αρχήν έχω μια εξαιρετική διερμηνέα που με κάνει να ξεχνάω ότι δεν μιλάω ελληνικά, και αφετέρου εκτός από τον λόγο, υπάρχει η θεατρική γλώσσα με την οποία ουδέποτε δυσκολεύτηκα στα μέρη του κόσμου όπου εργάστηκα. Είναι η γλώσσα του βλέμματος, της πλαστικότητας των κινήσεων, των χειρονομιών».
Εχει ανεβάσει τα έργα του Τσέχοφ σε διάφορες χώρες και ηπείρους, στην Ευρώπη, την Ασία, τη Λατινική Αμερική. Αλλά ποτέ έως τώρα δεν σκηνοθέτησε τον «Πλατόνοφ», το πρώιμο έργο του Ρώσου δραματουργού. «Καταλαβαίνετε ότι είναι πειρασμός», λέει. «Από την άλλη δεν μου αρέσει καθόλου να αισθάνομαι ότι τελείωσε κάτι. Μετά τον Πλατόνοφ, μπορεί να ξεκινήσω από την αρχή». Τον ρωτώ τι τον δίδαξε ο Τσέχοφ μετά την αφοσίωση που του έχει δείξει. «Νομίζω, να δίνω ιδιαίτερη προσοχή στις λεπτομέρειες», λέει ύστερα από σκέψη. Συχνά καθώς συζητάμε αισθάνομαι ότι απαντά με τη συγκρότηση του δασκάλου που εξηγεί σε καλούς μαθητές. «Σε εμάς τους θεατές τι νομίζετε ότι έχει να πει σήμερα ο Τσέχοφ;», επιμένω.
Η επαναστατικότητα της σκέψης του Τσέχοφ είναι ότι εξαφάνισε την καθαρότητα των θεατρικών ειδών και άνοιξε τον δρόμο για το κωμικοτραγικό.
Πλούτος η μνήμη
«Ολα όσα ήθελε να πει ο Τσέχοφ, τα έχει πει στα έργα του», λέει. «Ο θεατής δεν πηγαίνει στο θέατρο για να μάθει. Η ανάγκη του θεάτρου ανήκει στους καλλιεργημένους ανθρώπους. Βεβαίως μπορείς να ζήσεις όλη τη ζωή σου χωρίς θέατρο, αλλά θα είναι μια ζωή φτωχότερη. Είναι σαν να λέμε ότι ποτέ δεν έχω δει τη θάλασσα. Μπορεί να ζήσει ο άνθρωπος χωρίς τη θάλασσα; Μπορεί, αλλά θα είναι φτωχότερος. Το θέατρο δημιουργεί εντυπώσεις –όπως η επαφή μας με τους ανθρώπους, με τη φύση, με κάθε είδος τέχνης–, και αυτό είναι το μόνο πράγμα που δεν μπορεί κανείς να μας πάρει, είναι ο πλούτος μας. Το πιο τρομακτικό που μπορεί να συμβεί σε έναν άνθρωπο, είναι να περάσει μια ζωή από την οποία δεν έχει να θυμάται τίποτε. Κι αν εγώ πλησιάσω τον θάνατο διατηρώντας τα λογικά μου, δεν θα σκέπτομαι τι ωραία σκηνή που έκανα στην τάδε παράσταση. Θα θυμάμαι όμως τους ανθρώπους με τους οποίους δούλευα, την πρόβα, ή πώς φώτιζε ο ήλιος της Ελλάδας αυτή την ώρα».
Τον ρωτώ εάν θεωρεί τον «Πλατόνοφ» κωμωδία, όπως λέγεται. Χαμογελώντας απαντά, «Αυτή είναι μια προβοκατόρικη δημοσιογραφική ερώτηση. Ποιος λέει ότι είναι κωμωδία; Ή ότι δεν είναι; Η επαναστατικότητα της σκέψης του Τσέχοφ είναι ότι εξαφάνισε την καθαρότητα των θεατρικών ειδών και άνοιξε τον δρόμο για το κωμικοτραγικό».
Εξηγεί ότι υπάρχουν δύο μάσκες στο θέατρο –μία που γελάει και μία που κλαίει– κι ότι ο Τσέχοφ άρχισε να δημιουργεί μια τρίτη μάσκα: Τα μάτια γελούν, ενώ τα χείλη κλαίνε, ή αντίθετα τα χείλη γελούν και τα μάτια είναι θλιμμένα. «Αυτό το ανακάτεμα των ειδών ανταποκρίνεται στη ματιά του σύγχρονου ανθρώπου», προσθέτει. «Ο Τσέχοφ ανακαλύπτει την τραγωδία ενός συνηθισμένου ανθρώπου που ζει μια συνηθισμένη ζωή. Ο καθένας φέρει μέσα μας τον άγγελο και τον διάβολο. Το θέμα είναι τι επικρατεί κάθε φορά».
«Εχοντας σκηνοθετήσει θέατρο σε όλο τον κόσμο έχετε διακρίνει διαφορετικές αντιδράσεις ανάλογα με την κουλτούρα του κάθε λαού;», τον ρωτώ. Μου διηγείται μια αστεία ιστορία που συνέβη στη Γερμανία με ένα έργο του Τολστόι, όταν το κοινό θεώρησε πως η δήλωση του ήρωα ότι η δουλειά του δεν τον ενδιέφερε καθόλου, ήταν η κωμική ατάκα αυτού του μελαγχολικού ανθρώπου. «Αρχισαν λοιπόν να γελούν, επειδή οι άνθρωποι εκεί χαίρονται να δουλεύουν», εξηγεί. «Επίσης, αν δεν δεις Αμλετ στην Αγγλία, δεν θα καταλάβεις πόσο αστείο έργο είναι. Κάθε ατάκα του Πολώνιου κάνει τους θεατές να ξεσπούν σε τρελό γέλιο», προσθέτει.
«Και ο Ελληνας θεατής;», ρωτώ. «Κι αυτός με ξαφνιάζει», απαντά. «Ενώ όπως όλοι οι νότιοι λαοί είστε φασαριόζοι, εξωστρεφείς, εκδηλωτικοί, στο θέατρο είστε πολύ ήσυχοι, προσεκτικοί, πειθαρχημένοι, χωρίς επιφωνήματα. Κοιτάζω την πλατεία κάποιες φορές και σκέφτομαι, “Μήπως είμαι ανάμεσα σε Σουηδούς;”».
