Αρχαία Ολυμπία, Απρίλιος 2024. Η Ολυμπιακή Φλόγα ξεπηδάει μέσα από την αντανάκλαση του ηλίου σε ένα κοίλο μεταλλικό κάτοπτρο. Η πρωθιερέα της τελετής επικαλείται τον Απόλλωνα, ζητώντας του να στείλει τις ακτίνες του μέσα στον παραβολικό καθρέφτη που στρέφεται ικετευτικά προς τον ουρανό. Η δάδα ανάβει, ξεκινώντας έτσι το τελετουργικό της ταξίδι της μέχρι το Παρίσι, όπου στις 26 Ιουλίου θα μεταλαμπαδευτεί στον βωμό του Σταντ ντε Φρανς, σημαίνοντας την έναρξη της 33ης Ολυμπιάδας.
Την ίδια στιγμή όμως, το εργαλείο που τη γέννησε, εκείνος ο κομψός, κοίλος καθρέφτης με τα σκούρα μεταλλικά πόδια που θυμίζει αντικείμενο μοντέρνου ντιζάιν, θα βρίσκεται κάπου αποθηκευμένος, ξεχασμένος για ακόμα δύο χρόνια, μέχρι να πραγματοποιηθεί και πάλι η ίδια τελετή.
Σήμερα, στα χέρια του Γερμανού εικαστικού Ολαφ Νικολάι, παραμένει για λίγο ακόμα στο προσκήνιο, πρωταγωνιστώντας σε μια εικαστική εγκατάσταση που εγκαινιάζεται στο Καλλιμάρμαρο την ερχόμενη Τετάρτη 5 Ιουνίου.
Στην Ολυμπία
Δύο χρόνια πριν, όταν ο καλλιτέχνης βρισκόταν στην Ολυμπία, και έχοντας αποκτήσει πρόσβαση στο τελετουργικό κάτοπτρο (το οποίο του είχε κεντρίσει το ενδιαφέρον σε παλαιότερή του επίσκεψη), αποφάσισε να του δώσει κεντρικό ρόλο στο νέο του εγχείρημα. Τοποθετώντας το αντικριστά με τον ναό της Ηρας, είδε μέσα του μια αλλοιωμένη όψη των αρχαίων ερειπίων – μια αναμορφική εκδοχή της αληθινής εικόνας. Με το παράδοξο της χειρονομίας του (φέρνοντας τον αντανακλαστικό καθρέφτη της φωτογραφικής του μηχανής έναντι ενός παραβολικού, στήνοντας, δηλαδή, έναν που αντανακλά το φως μπροστά σε έναν άλλο που το συλλέγει), θέλησε να ξεκινήσει μια διαδικασία επανεξέτασης της πραγματικότητας και να προτείνει νέους τρόπους να δούμε κάτι τόσο γνώριμο όσο την τελετουργική τυπολογία των Ολυμπιακών Αγώνων ή τα απομεινάρια ενός αρχαίου ναού.
Στην εποχή της μαζικής διάσπασης προσοχής, το κοινό προτιμά εύπεπτα μηνύματα. Ενα έργο που το παρακινεί να μπει σε διαδικασία στοχασμού προκαλεί νευρικότητα.
Γεννημένος το 1962 στην Ανατολική Γερμανία, ο Νικολάι είναι σήμερα ένας από τους σημαντικούς Ευρωπαίους καλλιτέχνες, με συμμετοχές σε σημαντικές εκθέσεις και διεθνείς περγαμηνές.
Τα τελευταία 13 χρόνια κατέχει την έδρα του καθηγητή γλυπτικής στην περιώνυμη Ακαδημία Τεχνών του Μονάχου. Τα έργα του είναι εννοιολογικά και συνδέονται με την κοινωνία και την πολιτική, ενώ συχνά συνιστούν έρευνες πάνω στην ανθρώπινη αντίληψη.
Στη σύντομη συζήτηση που κάνουμε μαζί του δεν κρύβει τον ενθουσιασμό του που έχει ακόμα μια αφορμή για να έρθει στην Ελλάδα, η οποία είναι αγαπητή και γνώριμη. Την τελευταία εικοσαετία έχει εκθέσει αρκετές φορές έργα του στην Αθήνα, υπό την επιμέλεια της Μαρίας-Θάλειας Καρρά του ανεξάρτητου χώρου τέχνης «Tavros», η οποία συμμετέχει και στο εν λόγω πρότζεκτ ως συμπαραγωγός.
Το έργο που θα εκτεθεί, αποτελείται από δύο ειδικά διαμορφωμένες μεταλλικές κατασκευές πάνω στις οποίες θα βρίσκονται αναρτημένες οι φωτογραφίες που τράβηξε ο καλλιτέχνης κοιτώντας μέσα στο τελετουργικό κάτοπτρο. Για ένα περίπου μήνα (5 Ιουνίου – 7 Ιουλίου), οι δύο μεγαλόσχημες εικόνες μιας παραμορφωμένης Ολυμπίας, τυπωμένες εντυπωσιακά σε αλουμινένιες επιφάνειες, θα συνομιλούν με το στάδιο που σχεδιάστηκε για να φιλοξενήσει τους πρώτους σύγχρονους Ολυμπιακούς Αγώνες.
Στόχος είναι, όπως μας εξηγεί η Μαρία-Θάλεια Καρρά, να προκληθεί «μια ανατροπή στα σημεία θέασης, με μια αρχαία προοπτική να αντανακλάται πάνω στη σύγχρονη, και μια σύγχρονη πάνω στην αρχαία». Θα είναι κιόλας μια ευκαιρία, όπως συμπληρώνει, «να αναλογιστούμε την περίπλοκη ιστορία των σύγχρονων Αγώνων σε σχέση με την αρχαία εκδοχή τους, τον γενικότερο κοινωνικό και πολιτικό τους ρόλο, αλλά και τη συμβολή τους την οικοδόμηση της εθνικής ταυτότητας της σύγχρονης Ελλάδας».
Ρωτώντας τον ίδιο τον καλλιτέχνη τι πυροδότησε την αρχική ιδέα πίσω από την επερχόμενη εγκατάσταση, μας γυρίζει πίσω στο 2005, όταν είχε κάνει ένα ταξίδι στην Ελλάδα με ένα γκρουπ μαθητών του, επισκεπτόμενοι και την Αρχαία Ολυμπία. «Η περιήγηση που μας πρόσφερε ένας αρχαιολόγος από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, το οποίο έχει αναλάβει τις ανασκαφές στην Ολυμπία από τη δεκαετία του 1930, κατέληξε σε ένα μικρό κτίριο στο οποίο φυλασσόταν ο καθρέφτης με τον οποίο ανάβει το φως της ολυμπιακής δάδας», αφηγείται ο Ολαφ Νικολάι.
«Αυτό ήταν κάτι που μου κέντρισε έντονα το ενδιαφέρον, και, ρωτώντας τον σχετικά, μου εξήγησε πως η ιστορία αυτού του φακού πάει πίσω στο 1936, όταν Γερμανοί αξιωματούχοι του αθλητισμού, επηρεασμένοι έντονα από τις εκπαιδευτικές ιδέες των αρχαιολόγων, πρότειναν να αναβιώσει η τελετή ανάμματος της φλόγας μαζί με μια λαμπαδηδρομία. Και είναι ειρωνικό πως οι Ολυμπιακοί Αγώνες για τους οποίους άναψε αυτή η φλόγα ήταν εκείνοι του Βερολίνου, στη ναζιστική Γερμανία του 1936». Πρόκειται για ένα αντικείμενο, λοιπόν, που μέσα στο μικρό του μέγεθος καταφέρνει να περικλείσει μεγάλες ιστορίες, κάποιες από τις οποίες χάνονται δυόμισι χιλιετίες πίσω στον χρόνο και που, τώρα, έρχονται σε εμάς αλλοιωμένες μέσα από έναν καθρέφτη που αντί να αντανακλά το φως, το ρουφάει.
«Το μόνο που μπορούμε να αλλάξουμε είναι το παρελθόν»
Αραγε, αν σταθεί κανείς σε λίγες μέρες μπροστά από αυτές τις γιγάντιες φωτογραφίες, θα μπορέσει να δει μέσα τους όλα αυτά τα σύνθετα αφηγήματα; Ο Ολαφ Νικολάι απαντά: «Δεν χρειάζεται να είναι κανείς “ειδικός” για να μαγνητιστεί από ένα έργο που, σε πρώτη ανάγνωση, μπορεί να του φαίνεται δυσνόητο. Οπως μαθαίνουμε να φτιάχνουμε σωστές προτάσεις πολύ πριν μάθουμε τη γραμματική τους, ή όπως μπορούμε να μιλήσουμε μια γλώσσα πολύ πριν μπορέσουμε να τη διδάξουμε, έτσι μπορούμε και να καταλάβουμε την τέχνη και να συνδεθούμε μαζί της πριν εκπαιδευτούμε πάνω σε αυτήν».
Οταν τον ρωτάμε πώς νομίζει ότι έχει αλλάξει ο χώρος της τέχνης τα τελευταία χρόνια, και τι πιστεύει πως τον χαρακτηρίζει σήμερα, μας λέει πως «είναι πολύ λιγότερες οι περιπτώσεις συλλεκτών που είναι ταγμένοι σε μια ιδέα ή που συμπληρώνουν συνειδητοποιημένα, συχνά με ένα ρομαντικό τρόπο, μια συγκεκριμένη συλλογή. Και η συνθήκη αυτή είναι δύσκολη για εκείνους τους καλλιτέχνες που δημιουργούν αληθινά ενδιαφέροντα πράγματα, έργα με εννοιολογικό βάθος που εγείρουν ερωτήματα και σε προκαλούν να σκεφτείς.
Στην εποχή της μαζικής διάσπασης προσοχής, το ευρύ κοινό προτιμά να λαμβάνει εύπεπτα, γρήγορα μηνύματα. Ενα έργο που το παρακινεί να μπει σε διαδικασία στοχασμού, συχνά του προκαλεί νευρικότητα και σύγχυση. Αυτός είναι όμως ο σκοπός του έργου τέχνης: να σε συγκινήσει, να σου δεσμεύσει την προσοχή, να αγγίξει τις αισθήσεις σου, και έπειτα να σε κάνει να ασχοληθείς, να σχετιστείς μαζί του. Και τότε θα αρχίσεις να έχεις ερωτήματα για τα οποία θα θέλεις να βρεις απαντήσεις, και αυτή είναι μια διαδικασία εξερεύνησης που μπορεί να ξεκινήσει ακόμα και αν απλά αναρωτηθείς τι σημαίνει ο τίτλος του έργου που έχεις μπροστά σου».
Οι «Πρεσβευτές» του Χόλμπαϊν
Κλείνουμε την κουβέντα μιλώντας για τους «Πρεσβευτές» του Χόλμπαϊν, τον μυστηριώδη πίνακα του 16ου αιώνα και την αναμορφική του εικόνα, η οποία αλλάζει ανάλογα με το σημείο από το οποίο την αντικρίζεις. «Κοιτώντας την καταπρόσωπα, βλέπεις δύο ανθρώπινες φιγούρες.
Αν όμως κοιτάξεις από το πλάι, εμφανίζεται μπροστά σου μια κρυμμένη νεκροκεφαλή, ενώ οι δύο “πρεσβευτές” παύουν να είναι ορατοί.
Η εμπειρία θέασης αυτού του πίνακα στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου είναι σπουδαία, όχι μόνο για το παιχνίδι που προσφέρει, αλλά και γιατί σε κάνει να συνειδητοποιείς πως αλλάζουν τα πράγματα αν εσύ μετακινηθείς σε σχέση με αυτά. Με αυτή την έννοια, η τέχνη μοιάζει με την ψυχανάλυση: σε κάνει να έχεις συνείδηση της προοπτικής μέσα από την οποία βλέπεις τον κόσμο».
Με παρόμοιο τρόπο, οι φωτογραφίες του Ολαφ Νικολάι απεικονίζουν το τοπίο και τον ιστορικό χώρο της Αρχαίας Ολυμπίας αναμορφικά, ως «αιθέριες, αιωρούμενες παραμορφώσεις». Οπως συμπληρώνει ο ίδιος, «ο όρος “σύγχρονη τέχνη” συχνά συνδέεται έντονα με την έννοια του μέλλοντος. Παρά ταύτα, στον χώρο της τέχνης υπάρχουν σήμερα όλο και περισσότερες αναπαραστάσεις που, και από υλική αλλά και ιδεολογική άποψη, αναφέρονται σε μια ιδανική εικόνα του παρελθόντος. Είναι σαν να προσπαθούμε να φτιάξουμε κάτι για το μέλλον, ξαναχτίζοντας κάτι που νομίζαμε πως ήταν εκεί παλαιότερα. Από ό,τι φαίνεται, το μόνο που μπορούμε να αλλάξουμε είναι το παρελθόν».
Olaf Nicolai, «Ποτέ δεν σε κοιτάζω από τη θέση από την οποία με βλέπεις εσύ». Kαλλιμάρμαρο, 5 Ιουνίου – 7 Ιουλίου 2024. Μια συνεργασία μεταξύ των Galerie EIGEN + ART Leipzig/Berlin, Stiftung Federkiel και TAVROS. Για περισσότερες πληροφορίες: www.tavros.space & @tavros.space
