Στις αρχές της δεκαετίας του ’60 στην Αμερική, δημοσιεύθηκε ένα διήγημα: ιδιωτικός υπάλληλος πηγαίνει το πρωί στη δουλειά του. Ανεβαίνει με το ασανσέρ στον όροφο όπου εργάζεται – για να ανακαλύψει έντρομος ότι ο όροφός του δεν υπάρχει. Δεν υπήρξε ποτέ. Ο άνδρας δεν δέχεται αυτό που συμβαίνει· καταρρέει μέσα στο ασανσέρ, μένει εκεί για πάντα.
Το σύντομο αυτό διήγημα ήταν, στην πραγματικότητα, η εισαγωγή ενός άρθρου, μέσω του οποίου ο συντάκτης ήθελε να αποτυπώσει την έννοια του επιθέτου «καφκικός».
Σπάνια ένα τόσο πολυχρησιμοποιημένο κλισέ διατήρησε στο έπακρο την αινιγματική του ιδιότητα. Η «λογική του εφιάλτη», που διαπερνά όλο το πεζογραφικό έργο του Φραντς Κάφκα, είναι ένα θέμα από μόνο του: ανοιχτό σε άπειρες ερμηνείες και συνάμα επίκαιρο σε κάθε εποχή.
Ειδικά σήμερα. Εκατό ακριβώς χρόνια μετά τον θάνατο του μεγαλύτερου, ίσως, συγγραφέα του εικοστού αιώνα (ο Κάφκα πέθανε στα 41 του, στις 3 Ιουνίου του 1924), η αίσθηση ότι το πραγματικό είναι εφιαλτικό και το εφιαλτικό πραγματικό μοιάζει πιο έντονη από ποτέ.
Για όλα αυτά τα θέματα μιλήσαμε με τον Αμερικανοϊσραηλινό Μπέντζαμιν Μπαλίντ, συγγραφέα του βιβλίου «Οι τελευταίες δίκες του Κάφκα», με θέμα το ταξίδι των χειρογράφων του Κάφκα από την Πράγα στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Ισραήλ.
– Με ποιο τρόπο θα λέγατε ότι η πεζογραφία του Κάφκα είναι επίκαιρη σήμερα; Και ποια ερμηνεία θα δίνατε στην έννοια του «καφκικού» στο σημερινό πλαίσιο ειδικά;
– Ο όρος «καφκικό» παραπέμπει στην αισθητική της υπαρξιακής αγωνίας, όπου το άτομο βρίσκεται παγιδευμένο εντός ενός ακατανόητου και παράλογου συστήματος, δίχως νόημα. Στο πλαίσιο της ζωής μας σήμερα, τόσο διαποτισμένο από τη διεισδυτική επίδραση του Διαδικτύου και την ολοένα και πιο κυριαρχική παρουσία της τεχνητής νοημοσύνης, το μοντέλο του «καφκικού» αναβιώνει αίφνης με μια σχεδόν αλλόκοτη επιμονή.
Οι αλγόριθμοι που κυβερνούν τις διαδικτυακές μας εμπειρίες είναι θολοί, οι εσωτερικοί τους μηχανισμοί παραμένουν κρυμμένοι από εμάς, σε μεγάλο βαθμό όπως οι ατρόμητες γραφειοκρατίες στις αφηγήσεις του Κάφκα. Είμαστε εκτεθειμένοι σε μια ανελέητη διαδικασία συγκέντρωσης πληροφοριών και παρακολούθησης, που θυμίζει αυτή των ανώνυμων, απρόσωπων μορφών εξουσίας στον κόσμο του Κάφκα, οι οποίες διαφεντεύουν και χρησιμοποιούν τους χαρακτήρες του δίχως ποτέ να φανερώνουν τα κίνητρα ή τις ταυτότητές τους.
Να προσθέσω ακόμα ότι η ψηφιακή εποχή επιτείνει την ασυνέπεια ανάμεσα στο άτομο και την πραγματικότητα, τόσο που η φύση της ίδιας της πραγματικότητας να μετατρέπεται σε αμφιλεγόμενη περιοχή· φέικ νιους, εικονικές πραγματικότητες και ένα αλγοριθμικά ρυθμισμένο περιεχόμενο που νοθεύει τα όρια ανάμεσα στο αληθινό και το τεχνητό. Αυτή η ανησυχαστική αβεβαιότητα απηχεί την εξερεύνηση από τον Κάφκα ενός κόσμου στον οποίο τα άτομα βρίσκονται παγιδευμένα σε έναν ατέρμονο αγώνα να διαχωρίσουν το πραγματικό από την ψευδαίσθηση.
Την εποχή του Κάφκα, ο γραφειοκρατικός λαβύρινθος ήταν μια μεταφορική κατασκευή που συμβόλιζε το στοιχείο της αποξένωσης, τόσο κομβικό στα χρόνια της νεωτερικότητας. Σήμερα, ενσαρκώνεται από τα περίπλοκα δίκτυα των ψηφιακών υποδομών, όπου κάθε κλικ, κάθε διάδραση παρακολουθείται, αναλύεται και αποθηκεύεται. Το σύστημα παρακολούθησης, τόσο το κυβερνητικό όσο και το εταιρικό, προκαλεί ολοένα και περισσότερο το αίσθημα του αβοήθητου που βίωναν οι πρωταγωνιστές του Κάφκα, οι οποίοι παρακολουθούνται ακατάπαυστα και κρίνονται αδιάκοπα από αθέατες δυνάμεις. Θα έλεγα, εν ολίγοις, ότι σήμερα ο Κάφκα είναι κάτι περισσότερο από επίκαιρος.
– Το έργο του Κάφκα έχει δεχθεί πολλές ερμηνείες: οι μαρξιστές κριτικοί το εξήραν για την αποτύπωση της καταπίεσης του ανθρώπου στον καπιταλισμό· άλλοι μαρξιστές το καταδίκασαν επειδή δεν αναδεικνύει την πάλη των τάξεων. Οι υπαρξιστές εντόπισαν σε αυτό το παράλογο της ανθρώπινης ύπαρξης και την έννοια της αγωνίας· Οι χριστιανοί θεολόγοι και οι Εβραίοι μυστικοί τον θεώρησαν «δικό τους», όπως και οι διάφορες ψυχαναλυτικές σχολές. Θα επιλέγατε κάποιο από τα παραπάνω;
– Εχετε δίκιο· οι μαρξιστές κριτικοί, με την οξεία ευαισθησία τους πάνω σε θέματα αποξένωσης και απανθρωπιάς που φέρνουν οι καπιταλιστικές δομές, βλέπουν στα έργα του Κάφκα μια ανάγλυφη αποτύπωση του προλεταριακού αγώνα εναντίον μιας απρόσωπης, γραφειοκρατικής καταπίεσης. Οι υπαρξιστές προσεγγίζουν τις ιστορίες του Κάφκα ως την πεμπτουσία του ανθρώπινου παραλογισμού και απελπισίας, όπου το άτομο αναζητά νόημα σε έναν κόσμο ο οποίος διαρκώς ξεγλιστρά από κάθε έννοια νοήματος. Οι χριστιανοί και οι Εβραίοι θεολόγοι βρήκαν στον Κάφκα ένα βαθύ πνευματικό καταφύγιο. Για όλους αυτούς τους θεωρητικούς, οι ατελείωτες δίκες και τα βάσανα των χαρακτήρων του Κάφκα καθιστούν αναγκαία την αναζήτηση μιας θεϊκής χάρης και λύτρωσης, μια μεταφυσική εξερεύνηση σημαδεμένη από μια βαθιά αίσθηση ενοχής και την απανταχού παρουσία κάποιας ανώτερης δύναμης.
Κατά τη γνώμη μου, οφείλουμε να προσεγγίζουμε τον Κάφκα όχι με στόχο μια οριστική ερμηνεία αλλά με σεβασμό απέναντι στις ανεξάντλητες αμφισημίες που περιέχουν τα έργα του – την ιδιότητά τους να αντανακλούν και να αποτυπώνουν ταυτόχρονα πολλαπλές στρώσεις νοήματος. Το όραμα του Κάφκα συνιστά ένα ερώτημα στο διηνεκές, συνιστά κατά μέτωπο αντιμετώπιση του παραλόγου δίχως τη βολή της ασφάλειας των καθαρών απαντήσεων και των στρογγυλεμένων συμπερασμάτων.
Οφείλουμε να προσεγγίζουμε τον Κάφκα όχι με στόχο μια οριστική ερμηνεία αλλά με σεβασμό απέναντι στις ανεξάντλητες αμφισημίες που περιέχουν τα έργα του.
Συζήτησα αυτό κάποτε με τον Σιμόν Σάντμπανκ, έναν από τους κορυφαίους μεταφραστές του Κάφκα στα εβραϊκά και έναν από τους καλύτερους θεωρητικούς του έργου του. Με παρέπεμψε σε ένα σχόλιο του Τ. Σ. Ελιοτ: «Σχετικά με οποιονδήποτε τόσο μεγάλο όσο ο Σαίξπηρ, είναι πιθανό ότι ποτέ δεν θα είμαστε απόλυτα σωστοί στις ερμηνείες μας· και εφόσον δεν μπορούμε ποτέ να είμαστε σωστοί, καλό θα ήταν, από καιρού εις καιρόν, να αλλάζουμε τον τρόπο με τον οποίο κάνουμε λάθος». Στο σχόλιο αυτό, ο Σάντμπανκ πρόσθεσε: «Νομίζω πως ο Κάφκα είναι τόσο μεγάλος που του ταιριάζουν αυτά τα λόγια, θέλω να πω, είναι τόσο μεγάλος που δεν θα μπορέσουμε ποτέ να είμαστε σωστοί μαζί του».
Εδώ και πολύ καιρό αναρωτιέμαι: τι συμβαίνει με αυτόν τον συγγραφέα, το όνομα του οποίου έχει γίνει ένα κοινότοπο επίθετο, ο οποίος επιτρέπει σε τόσους κριτικούς να αξιοποιούν αλλά και να διαστρεβλώνουν την κληρονομιά του; Ως προς τη δομή τους, οι μυθοπλασίες του Κάφκα –καθαρές και σκιώδεις την ίδια στιγμή, ακριβείς και ονειρώδεις– είναι ανοιχτές στην ερμηνεία και ταυτόχρονα αντιστέκονται πολύ σθεναρά σε αυτή. Προκαλούν την κάθε ερμηνεία και, από την άλλη, της ξεγλιστρούν. Ο Τέοντορ Αντόρνο σχολίασε κάποτε ότι η πεζογραφία του Κάφκα ήταν σαν παραβολή, το κλειδί της οποίας έχει κλαπεί. Ο ίδιος ο Κάφκα δεν μας έδωσε ποτέ κανένα κλειδί.
– Συγγραφείς όπως ο Φίλιπ Ροθ και ο Μίλαν Κούντερα γκρίνιαζαν για τους «καφκολόγους», ξεκινώντας από τον φίλο του Κάφκα, τον Μαξ Μπροντ. Σε πρόσφατο άρθρο σας στους New York Times, παραθέτετε μια κουβέντα του ίδιου του Κάφκα στον Μπροντ: «Ολα όσα έχω στρέφονται εναντίον μου και ό,τι στρέφεται εναντίον μου δεν μου ανήκει πια». Θα θέλατε να το σχολιάσετε;
– Η γκρίνια των συγγραφέων στους οποίους αναφέρεστε και αφορούν τους «καφκολόγους», εκφράζει μια βαθιά δυσφορία απέναντι σε οποιαδήποτε απόπειρα αγιοποίησης του Κάφκα και της κληρονομιάς του. Η κριτική που ασκεί ο Κούντερα στον Μαξ Μπροντ, στενό φίλο και εκτελεστή της διαθήκης του Κάφκα, υπογραμμίζει την ένταση που υπάρχει ανάμεσα στον βαθιά προσωπικό και καλλιτεχνικό αγώνα του Κάφκα και στη μυθοποίηση της ζωής που ακολούθησε και της κληρονομιάς που άφησε.
Ο αφορισμός που χρησιμοποιώ στο πρόσφατο άρθρο μου αντανακλά τη βαθύτατη αμφισημία που αισθανόταν ο Κάφκα για τα γραπτά του, τα οποία εκλάμβανε όχι σαν κτήματα των οποίων είναι ο αποκλειστικός δικαιούχος αλλά ως δημιουργίες οι οποίες από τη στιγμή που βγαίνουν προς τα έξω, στρέφονται κατά του δημιουργού τους, τίθενται στο τραπέζι της ανατομίας και εξετάζονται εξαντλητικά, διαδικασίες που θα μπορούσαν να έχουν αποστεγνώσει το έργο από την αινιγματική του δύναμη. Αυτό που λέει λοιπόν ο Κάφκα στον Μπροντ μπορεί να διαβαστεί σαν μια έκκληση προς εμάς να προσεγγίσουμε το έργο του όχι με διάθεση κτητική αλλά με μια ταπεινότητα η οποία εκφράζει και τους περιορισμούς του των ορίων μας.
– Η ζωή και τα έργα του Κάφκα έχουν μεταφερθεί στη μεγάλη οθόνη και στη σκηνή: Ορσον Ουέλς, Στίβεν Μπέρκοφ, Στίβεν Σόντερμπεργκ κ.ά. προσπάθησαν. Τα κατάφεραν όμως;
– Το έργο του Κάφκα αποτελεί πρόκληση για οποιονδήποτε επιθυμεί να το μετατρέψει σε εικόνα. Η αινιγματική ιδιότητα της πρόζας του, η πυκνή στρώση των συμβολισμών του, συχνά αντιστέκονται στην εικαστική ή δραματουργική μεταφορά, είτε πρόκειται για σινεμά είτε για θέατρο. Η οπτική αναπαράσταση των έργων του Κάφκα έχει την τάση να αποκτά μια κυριολεξία. Με αυτό δεν θέλω να πω ότι τα έργα του Κάφκα είναι ασύμβατα με αυτά τα μέσα. Οι μεταφορές στη σκηνή και την οθόνη μπορούν να λειτουργήσουν σαν γέφυρες, φέρνοντας το έργο του Κάφκα σε ένα ευρύτερο κοινό, προσφέροντας επίσης νέες ερμηνείες που ενδεχομένως να ρίξουν φως σε μέχρι πρότινος αθέατες διαστάσεις.
Αλλά η δυναμική του καφκικού έργου προέρχεται από την ένταση ανάμεσα στο ορατό και το αόρατο, το ειπωμένο και το ανείπωτο. Οταν ο Ορσον Ουέλς ή ο Στίβεν Σόντερμπεργκ αποπειρώνται να οπτικοποιήσουν τον Κάφκα, αναπόφευκτα πέφτουν πάνω στα όρια της αναπαράστασης. Τα τραχιά, σουρεαλιστικά τοπία του καφκικού νου δεν αποτυπώνονται εύκολα με οπτικά μέσα. Η διάχυτη αίσθηση της απελπισίας που σημαδεύει το σύμπαν του Κάφκα αξιώνει μια λεπτή ισορροπία που οι ταινίες και η θεατρική σκηνή, στις μεταφορές τους, συχνά ζορίζονται για να διατηρήσουν.
