Τι έχει να μας διδάξει ο Αριστοτέλης για την τεχνητή νοημοσύνη και το πώς να διαχειριστούμε τις ραγδαίες ανατροπές που επιφέρει; Αυτή θα είναι η βασική θεματική του «The Lyceum Project: AI Ethics with Aristotle», ημερίδας που θα διεξαχθεί στις 20 Ιουνίου στο Ωδείο Αθηνών, η οποία συνδιοργανώνεται από το Oxford Institute for Ethics in AI, το Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, τον «Δημόκριτο» και το World Human Forum. Με την αφορμή αυτή, η «Κ» συνομίλησε με τον Τζων Τασιούλα, διευθυντή του Ινστιτούτου της Οξφόρδης και καθηγητή Ηθικής και Νομικής Φιλοσοφίας, για τη φύση της νοημοσύνης, την αξία της ανθρώπινης ζωής στην εποχή των υπερ-ευφυών μηχανών και άλλα πολλά.
Ξεκίνησα ζητώντας από τον κ. Τασιούλα να συνοψίσει την πρόκληση που συνιστά για την ανθρωπότητα η τεχνητή νοημοσύνη (ΑΙ).
«Ενας από τους βασικούς τρόπους με τον οποίο κατανοούμε την ανθρώπινη φύση συνδέεται με την ικανότητά μας για ορθολογικές διαδικασίες, για τη δημιουργία πεποιθήσεων, για την έλλογη λήψη αποφάσεων», απαντά ο ελληνικής καταγωγής Αυστραλός φιλόσοφος. «Με την ΑΙ έχουμε δημιουργήσει κάτι που μπορεί να το μιμηθεί αυτό σε μεγάλο βαθμό. Αυτό λοιπόν είναι η μεγάλη πρόκληση: Για πολλούς, αυτή η ικανότητα βρίσκεται στον πυρήνα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της ανθρώπινης αξίας. Και τώρα έχουμε δημιουργήσει συστήματα που μοιάζουν να μπορούν να κάνουν τα πράγματα που προϋποθέτουν αυτά τα πολύτιμα γνωρίσματα».
«Καλούμαστε να απαντήσουμε σε νέα ερωτήματα», συνεχίζει. «Υπάρχουν αποφάσεις τις οποίες πρέπει να αναθέσουμε στις μηχανές; Τι γίνεται όταν το κάνουμε αυτό; Γινόμαστε παθητικοί, χάνουμε τα δικά μας αντανακλαστικά; Τι θα γίνει με τους δικαστές που θα έχουν συστήματα ΑΙ που θα συνδράμουν στην εκδίκαση μιας υπόθεσης; Θα αποδέχονται τις συστάσεις της μηχανής; Δεν ξέρουμε ακόμη πώς θα εξελιχθεί όλο αυτό».
Ο κ. Τασιούλας θεωρεί ότι υπάρχει το πλαίσιο για να διαχειριστούμε αυτά τα κεφαλαιώδη ζητήματα: το πλαίσιο της αριστοτελικής θεωρίας, με την ευρεία κατανόηση της ηθικής που επιτρέπει την ενασχόληση με τα διλήμματα που γεννάει η ΑΙ σε όλο τους το βάθος. Η αριστοτελική ηθική, εξηγεί ο Ελληνοαυστραλός φιλόσοφος, μας έμαθε να ρωτάμε τι συνιστά μια καλή ζωή, όχι να περιοριζόμαστε στο τι απαγορεύεται ή τι δικαιώματα έχει ο καθένας.
«Τα δικαιώματα είναι μέρος του τι πρέπει να λάβουμε υπόψη μας (στη ρύθμιση της ΑΙ), αλλά δεν είναι ολόκληρη η ιστορία. Για παράδειγμα, όταν σκέφτομαι αν πρέπει να χρησιμοποιήσω ένα κοινωνικό ρομπότ για να φροντίζει την ηλικιωμένη μητέρα μου, δεν θα εξετάσω μόνο αν θα σεβαστεί τα δικαιώματά της. Eνας καλός φροντιστής δεν σέβεται απλά τα δικαιώματα του ανθρώπου που φροντίζει· είναι κάποιος που δείχνει υπομονή, καλοσύνη, που αλληλεπιδρά παιγνιωδώς με το άτομο το οποίο προσέχει, που έχει χιούμορ». Επιπλέον, προσθέτει, η αριστοτελική προσέγγιση μάς επιτρέπει να ξεφύγουμε από την ωφελιμιστική λογική βάσει της οποίας οι προτιμήσεις των καταναλωτών γίνονται αποδεκτές ως έχουν, αντί να είναι αντικείμενο ηθικής κριτικής στο πλαίσιο μιας ευρύτερης φιλοσοφίας της καλής ζωής. Τέλος, «καθίσταται πλέον σαφές ότι η ΑΙ έχει τεράστιο περιβαλλοντικό αντίκτυπο». Η σημασία αυτής της πτυχής, σύμφωνα με τον ίδιο, μπορεί να αξιολογηθεί σωστά μόνο με την αριστοτελική προσέγγιση, η οποία ξεφεύγει από τα ανθρώπινα συμφέροντα και τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Κανόνες και φρόνηση
Ο Αριστοτέλης, όμως, δεν παρέχει μόνο ένα εννοιολογικό πλαίσιο για τη σωστή κατανόηση των προβληματισμών που προκύπτουν από την ΑΙ· αναδεικνύει επίσης ουσιώδεις πτυχές της ηθικής σκέψης που μοιάζουν να εκφεύγουν των δυνατοτήτων ακόμη και των πιο έξυπνων μηχανών. Χαρακτηριστική είναι η έννοια της φρόνησης – της πρακτικής σοφίας που δεν συνίσταται απλώς στην εφαρμογή κανόνων, αλλά προϋποθέτει μια ευρύτερη κατανόηση της ανθρώπινης ζωής και της σημασίας της.
«Πράγματι, ένας αλγόριθμος είναι ένας κανόνας – αν και ενδεχομένως ένας κανόνας τόσο περίπλοκος που κανένας άνθρωπος δεν θα μπορούσε να συλλάβει ή να εφαρμόσει», λέει ο κ. Τασιούλας. «Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, δεν υπάρχουν κανόνες, όσο περίπλοκοι κι αν είναι, που να μπορούν να προβλέψουν κάθε πιθανή μελλοντική κατάσταση. Aρα χρειάζεται κρίση. Αυτό είναι σημαντικό – αλλά μπορεί κάποιος να απαντήσει ότι η ΑΙ με τον περίπλοκο κανόνα που θα εφαρμόσει θα τα πάει πολύ καλύτερα από την ανθρώπινη κρίση».
Ακόμη πιο σημαντική είναι μια άλλη πτυχή της αριστοτελικής φρόνησης, εξηγεί ο καθηγητής της Οξφόρδης. «Δεν αφορά μόνο τα μέσα για να επιτευχθεί ένας σκοπός, αλλά και την επιλογή των σωστών σκοπών. Αυτό δεν είναι κάτι που μοιάζει να μην είναι εντός των δυνατοτήτων της ΑΙ – όσοι μιλούν για “νοημοσύνη” ή “υπερ-νοημοσύνη” έχουν κατά νου μια εργαλειακή σύλληψη της έννοιας».
Οσο προηγμένα και αν γίνουν τα συστήματα, αν δεν έχουν κάτι σαν μια ανθρώπινη ζωή, τότε, ακόμη και αν αποκτήσουν μια ηθική αίσθηση, θα είμαστε στο σκοτάδι σχετικά με αυτήν – και δεν θα έχουμε κανένα λόγο να πιστεύουμε ότι θα ευθυγραμμιστεί με τις δικές μας αξίες.
«Και υπάρχει και κάτι ακόμη», συνεχίζει. «Είναι μάλλον απίθανο για κάθε ερώτημα να υπάρχει μία, μοναδική βέλτιστη απάντηση. Η λειτουργία των αλγορίθμων αυτό προϋποθέτει: Οτι ακολουθώντας μια σειρά από αναγκαία βήματα, καταλήγεις στη σωστή απόφαση. Εντός του αριστοτελικού πλαισίου, υπάρχει η δυνατότητα αναγνώρισης ότι μπορεί να μην υπάρχει μία, αδιαφιλονίκητη, σωστή απόφαση. Ποια είναι η καλύτερη σταδιοδρομία για μένα; Για να το αποφασίσω, πρέπει να εξετάσω μια σειρά από αξίες. Είναι απίθανο η διαδικασία αυτή να με οδηγήσει σε μία και μοναδική απάντηση. Θα πρέπει να επιλέξω μεταξύ μιας γκάμας πιθανών εναλλακτικών. Το ίδιο θα συμβεί αν είμαι δικαστής και πρέπει να εξισορροπήσω τις απαιτήσεις της δικαιοσύνης και του ελέους. Δεν θα έπρεπε, στις περισσότερες τέτοιες περιπτώσεις, η επιλογή αυτή να παραμείνει ανθρώπινο προνόμιο, αντί να την κάνει για εμάς η ΑΙ;».
Μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι στο μέλλον τα συστήματα ΑΙ δεν θα αναπτύξουν μια μορφή νοημοσύνης ικανής να συλλάβει την ηθική διάσταση της ζωής με την έννοια του Αριστοτέλη – να πραγματεύεται τους ίδιους τους σκοπούς και όχι απλώς τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους για την επίτευξή τους;
«Θα ήταν πολύ ανόητο να αποκλείσουμε κάτι τέτοιο a priori», επισημαίνει ο κ. Τασιούλας. «Ωστόσο, είναι σύνθετο να καταλάβουμε τι θα σήμαινε αυτό. Ο (φιλόσοφος) Χίλαρι Πάτναμ έχει γράψει κάτι πολύ όμορφο σχετικά: Οτι το πραγματικό ερώτημα είναι τι μέρος αυτού που αποκαλούμε νοημοσύνη είναι συνδεδεμένο με την ανθρώπινη ζωή. Για παράδειγμα, μέρος της νοημοσύνης είναι η κοινή λογική, την οποία η ΑΙ δεν διαθέτει – εξ ου και κάνει λάθη που κανένας άνθρωπος δεν θα έκανε, π.χ. μπερδεύει μια γάτα με ένα skateboard απλώς και μόνον επειδή έχουν αλλάξει κάποια πίξελ. Η κοινή λογική, όμως, είναι προϊόν της ανθρώπινης ζωής. Μια ενδιαφέρουσα σύγκριση είναι με τους θεούς της αρχαίας Ελλάδας. Οι θεοί της αρχαίας Ελλάδας δεν συμμορφώνονταν με κάποιον αναγνωρίσιμο κώδικα ηθικής, καθώς δεν είχαν ανθρώπινη φύση. Aρα η ανησυχία είναι ότι, όσο προηγμένα και αν γίνουν αυτά τα συστήματα, αν δεν εντάσσονται στην ανθρώπινη κοινωνία, δεν έχουν κάτι σαν μια ανθρώπινη ζωή, τότε, ακόμη και αν αποκτήσουν μια ηθική αίσθηση, θα είμαστε στο σκοτάδι σχετικά με αυτήν – και δεν θα έχουμε κανένα λόγο να πιστεύουμε ότι θα ευθυγραμμιστεί με τις δικές μας αξίες».
Εργαλεία, όχι σύντροφοι
Ο κ. Τασιούλας επικαλέστηκε σε πρόσφατη δημοσίευσή του τη ρήση του φιλοσόφου Ντάνιελ Ντένετ, ο οποίος έφυγε πρόσφατα από τη ζωή, σύμφωνα με την οποία πρέπει να βλέπουμε τα συστήματα ΑΙ ως «ευφυή εργαλεία, όχι ως συναδέλφους». Υπερθεματίζοντας, ο Οξφορδιανός φιλόσοφος σχολίασε πως ούτε πρέπει να τα βλέπουμε σαν φίλους, εραστές ή συμπολίτες. Πώς θα επιμείνουμε σε αυτήν τη στάση, ωστόσο, αν φτάσουν να εμφανίζουν όλα τα γνωρίσματα της έλλογης συνείδησης – έστω σε μια δική τους αλλόκοτη εκδοχή;
«Συμφωνώ ότι αυτό αναδεικνύει την ασυναρτησία πολλών από τα εγχειρήματα των μεγάλων τεχνολογικών εταιρειών. Από τη μία, λένε ότι ο στόχος τους είναι να αναπτύξουν τη Γενική Τεχνητή Νοημοσύνη (ΓΤΝ), αλλά παράλληλα λένε ότι όταν την αναπτύξουν, θα είναι ένα εργαλείο στην υπηρεσία των σκοπών του ανθρώπου. Θεωρώ ότι αυτές οι δύο επιδιώξεις είναι σε σύγκρουση μεταξύ τους. Αν είχαμε μηχανές με ΓΤΝ –που θα μπορούσαν να αναπαράγουν το πλήρες φάσμα της ανθρώπινης νοημοσύνης– τότε θα επρόκειτο για όντα αντίστοιχης αξίας με τους ανθρώπους, τα οποία δεν θα μπορούσαμε να τα αντιμετωπίσουμε ως εργαλεία. Αν το κάναμε, όπως έχει πει και ο Τζοζάια Ομπερ (σ.σ.: ο καθηγητής του Στάνφορντ με τον οποίο συνδιοργανώνουν το Lyceum Project), θα υποπίπταμε στο ίδιο σφάλμα με τον Αριστοτέλη, που θεωρούσε ότι κάποιες κατηγορίες ανθρώπων είναι σκλάβοι από τη φύση τους. Αρα προκύπτει το περαιτέρω ερώτημα: Αν δεν χρησιμοποιούμε τα συστήματα της ΓΤΝ ως εργαλεία, γιατί να τα δημιουργήσουμε καν;».
Η πολιτική οικονομία της ΑΙ
Η κουβέντα στρέφεται από τη φιλοσοφία στην πολιτική οικονομία. Μιλάμε για το έργο του Νταρόν Ατζέμογλου (που είναι distinguished research fellow στο ινστιτούτο που διευθύνει ο Τασιούλας). Ο διακεκριμένος οικονομολόγος του MIT, στο περυσινό βιβλίο του «Power and Progress» (μαζί με τον Σάιμον Τζόνσον), αναδεικνύει τους κινδύνους που συνεπάγεται ο τρόπος με τον οποίο αναπτύσσεται η ΑΙ προς όφελος του μεγάλου κεφαλαίου και εις βάρος των εργαζομένων και της κοινωνίας. Ρωτάω τον κ. Τασιούλα αν είναι αισιόδοξος ότι η ΑΙ θα χρησιμοποιηθεί προς όφελος των πολλών, όχι της οικονομικής ελίτ.
«Δεν είμαι αισιόδοξος, αλλά έχω ελπίδες», απαντά ο ομογενής από την Αυστραλία. «Ο μόνος τρόπος η ΑΙ να κατευθυνθεί προς αξιόλογους σκοπούς είναι αν υπάρχει περισσότερος δημοκρατικός έλεγχος επί της εξέλιξής της». Η ΑΙ, σημειώνει, θα μπορούσε να συμβάλει σε πιο συμμετοχικές μορφές δημοκρατίας, όπως συμβαίνει στην Ταϊβάν με την πλατφόρμα «Polis», μέσω της οποίας οι διαβουλεύσεις των πολιτών τροφοδοτούν τη νομοθετική διαδικασία.
Σχετικά με τη ρύθμιση της ίδιας της τεχνολογίας, ο Τασιούλας στηλιτεύει την τεχνοκρατική προσέγγιση των μεγάλων επιχειρήσεων του κλάδου, με σκοπό να αποκλείσουν από τη συζήτηση τους απλούς πολίτες. «Είναι το ίδιο που έκαναν οι τραπεζίτες – και αυτό οδήγησε στη μεγάλη χρηματοπιστωτική κρίση. Είναι ευθύνη (των μεγάλων εταιρειών) να καταστήσουν το ευρύ κοινό κοινωνό των εξειδικευμένων θεμάτων. Τα βασικά ερωτήματα συνιστούν αξιολογικές κρίσεις – και εκεί δεν υπάρχουν ειδικοί».
