Με το σύνθημα «Αλέξανδρος εισήχθη εις κλινικήν» εκδηλώθηκε τη 15η Ιουλίου 1974 στρατιωτικό πραξικόπημα κατά του εκλεγμένου προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας, αρχιεπισκόπου Μακαρίου. Το πραξικόπημα είχε σχεδιάσει η χούντα στην Ελλάδα. Υπήρχαν δύο ακόμη συνθήματα: «Ο Αλέξανδρος πάει καλά», ήταν το σύνθημα ότι το πραξικόπημα εξελίσσεται επιτυχώς. «Ο Αλέξανδρος ασθενεί βαρέως» ήταν το σύνθημα ότι η επιχείρηση δεν πηγαίνει καλά. Στην πραγματικότητα, η εξέλιξη του πραξικοπήματος ήταν αδιάφορη. Το βασικό ήταν ότι οι Τούρκοι είχαν αποκτήσει πλέον την ιδανική αφορμή, για να επέμβουν στρατιωτικά στο νησί.
Γιατί η χούντα στράφηκε κατά του Μακαρίου;
Από τις πρώτες ημέρες της δικτατορίας στην Ελλάδα, υπήρχε εχθρικό κλίμα ανάμεσα στη χούντα και στον Μακάριο. Ο τελευταίος εθεωρείτο και προ της δικτατορίας φιλοσοβιετικός. Του είχαν προσάψει το προσωνύμιο «κόκκινος παπάς» ή «Red Archbishop». Λόγω του υποτιθέμενου φιλοσοβιετισμού, οι χουντικοί θεωρούσαν τον Μακάριο ως εμπόδιο για οποιαδήποτε διευθέτηση του Κυπριακού με την Τουρκία εντός των κόλπων του ΝΑΤΟ. Παράλληλα, ενοχλούσε ότι ο Μακάριος την εποχή της χούντας ήταν ο μοναδικός εκλεγμένος ηγέτης, έστω ενός τμήματος των Ελλήνων, με υψηλή δημοφιλία και στην Ελλάδα. Τέλος, η διάκριση μεταξύ ευκταίου (ένωση) και εφικτού (διατήρηση ανεξαρτησίας Κυπριακής Δημοκρατίας) που είχε κάνει ο Μακάριος το 1968, είχε οδηγήσει πολλούς να τον χαρακτηρίζουν προδότη του «όρκου της Φανερωμένης» που είχε δώσει ο ίδιος το 1954, όταν ξεκινούσε ο αγώνας του κυπριακού ελληνισμού: «Θα παραμείνωμεν πιστοί έως θανάτου εις το εθνικόν μας αίτημα… την Ενωσιν και μόνον την Ενωσιν». Για όλους αυτούς τους λόγους η χούντα ήθελε να απομακρύνει τον Μακάριο από την εξουσία. Ο δικτάτορας Παπαδόπουλος απέφυγε, πάντως, την ανοιχτή, βίαιη αντιπαράθεση μαζί του. Αντιθέτως, ο Ιωαννίδης δεν είχε τέτοιες αναστολές.
Τι κατάσταση επικρατούσε στην Κύπρο πριν από το πραξικόπημα;
Οι σχέσεις με την Τουρκία ήταν εξαιρετικά τεταμένες μετά τις διακοινοτικές ταραχές του 1963. Το 25% των Τουρκοκυπρίων είχε τότε φύγει από τα σπίτια του και κατοικούσε σε αμιγείς περίκλειστους θυλάκους που ήταν διασκορπισμένοι σε διάφορα σημεία του νησιού και περιφρουρούνταν από την Εθνική Φρουρά και την αστυνομία. Ο πιο μεγάλος από αυτούς ήταν ο θύλακος της Λευκωσίας. Ούτε και στην ελληνική κυπριακή πλευρά η κατάσταση ήταν καλή. Πριν από την εισβολή επικρατούσε εμφυλιοπολεμική ατμόσφαιρα. Κύριος φορέας της ήταν μια οργάνωση που είχε συστήσει το 1971 ο στρατηγός Γρίβας υπό την ονομασία «ΕΟΚΑ Β΄». Aπό τα τέλη του 1973 προχωρούσε σε επιθέσεις κατά αστυνομικών τμημάτων, δολοφονίες και απαγωγές. Μεταξύ 1970-73 έγιναν δύο απόπειρες δολοφονίας του ιδίου του Μακαρίου. Αντιστοίχως ο Μακάριος είχε συστήσει το εφεδρικό σώμα της αστυνομίας, το οποίο συχνά ασκούσε υπερβολική βία. Γενικότερα, εκείνη την περίοδο ο κρατικός μηχανισμός της Κύπρου ενεργούσε εν πολλοίς ως μακαριακός μηχανισμός. Παράλληλα, στο νησί δρούσαν μικρότερες παρακρατικές οργανώσεις γριβικών/αντιμακαριακών και μακαριακών. Οι αντιμακαριακές οργανώσεις εξοπλίζονταν και πολλές φορές καθοδηγούνταν από ελλαδίτες αξιωματικούς που υπηρετούσαν στην Εθνική Φρουρά.
Δεν έβλεπε ο Ιωαννίδης ότι τυχόν πραξικόπημα κατά του Μακαρίου θα προσέφερε στην Τουρκία την ιδανική αφορμή για να επέμβει;
Τον Αύγουστο του 1964, κατά τις επιχειρήσεις της Εθνικής Φρουράς εναντίον του τουρκοκυπριακού θυλάκου των «Κόκκινων» στη βορειοδυτική Κύπρο, η τουρκική αεροπορία είχε βομβαρδίσει το νησί. Τον Νοέμβριο του 1967, που η Εθνική Φρουρά εκκαθάρισε με σκληρότητα τον τουρκοκυπριακό θύλακο του χωριού Κοφίνου σκοτώνοντας περίπου 20 άτομα, η Τουρκία απείλησε με εισβολή. Πανικόβλητη η χούντα, για να αποτρέψει την εισβολή, συμφώνησε να απομακρύνει από το νησί τη λεγόμενη «ελληνική μεραρχία», μια στρατιωτική δύναμη 8.500 ανδρών που ήταν στην Κύπρο από το 1964. Oταν σε δύο ήσσονος σημασίας γεγονότα η Τουρκία είχε αντιδράσει τόσο έντονα, ήταν βέβαιον ότι ένα πραξικόπημα θα οδηγούσε σε τουρκική εισβολή. Αυτό το προφανές δεν μπορούσε να αντιληφθεί ο Ιωαννίδης. Ακραία μεγαλοϊδεατιστής και φανατικός αντικομμουνιστής, είχε απόλυτη άγνοια της διεθνούς πολιτικής και διπλωματίας. Είχε την ψευδαίσθηση ότι μια πραξικοπηματική επιχείρηση στην Κύπρο θα γινόταν τελικώς αποδεκτή. Μετά την πρόσφατη αποκάλυψη των συνομιλιών του πολεμικού συμβουλίου στην Αθήνα στις 20 Ιουλίου 1974, ο Ιωαννίδης φαίνεται να πίστευε ότι οι Τούρκοι θα περιορίζονταν να καταλάβουν την Κυρήνεια και στη συνέχεια θα σταματούσαν (βλ. «Ενα σκοτεινό δωμάτιο 1967-1974», Αλέξης Παπαχελάς).
Τι ήταν η επιστολή Μακαρίου προς την Αθήνα;
Οι αξιωματικοί που στελέχωναν την Εθνική Φρουρά στην Κύπρο προέρχονταν από την Ελλάδα. Στις 2 Ιουλίου 1974, ο Μακάριος απέστειλε μία επιστολή προς τον στρατηγό Φαίδωνα Γκιζίκη, τον επί χούντας «Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας». Στην επιστολή τονιζόταν ότι «η στελεχουμένη και ελεγχομένη υπό Ελλήνων αξιωματικών Εθνική Φρουρά υπήρξεν εξ αρχής ο εις έμψυχον και άψυχον υλικόν κυριώτερος τροφοδότης της “ΕΟΚΑ Β΄”». Η κατακλείδα της ήταν ότι «θα παρεκάλουν, όπως ανακληθούν οι στελεχούντες την Εθνικήν Φρουράν αξιωματικοί εξ Ελλάδος». Η επιστολή δεν οδήγησε στο πραξικόπημα. Αυτό είχε αποφασιστεί μήνες πριν. Επιτάχυνε, όμως, τις εξελίξεις και οδήγησε στη γρηγορότερη εκδήλωσή του.
Ποιος διοργάνωσε το πραξικόπημα;
Η απόφαση για το πραξικόπημα ελήφθη στην Αθήνα την άνοιξη του 1974 από τον Δημήτριο Ιωαννίδη σε συνεργασία με τους στρατηγούς Φαίδωνα Γκιζίκη («Πρόεδρο της Δημοκρατίας») και Γρηγόριο Μπονάνο (αρχηγό των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων) και τον τότε πρωθυπουργό Αδαμάντιο Ανδρουτσόπουλο. Σχεδιάστηκε στην Αθήνα από έναν πολύ στενό κύκλο αξιωματικών. Πέντε ημέρες πριν από την εκδήλωση του πραξικοπήματος κλήθηκε προσχηματικά για διαβουλεύσεις στην Αθήνα ο αρχηγός της Εθνικής Φρουράς, αντιστράτηγος Γεώργιος Ντενίσης, που ήταν αντίθετος στη διενέργεια πραξικοπήματος. Ετσι ανέλαβε την εκτέλεση του πραξικοπήματος ο αναπληρωτής του, ταξίαρχος Μιχαήλ Γεωργίτσης. Σημαίνοντα ρόλο στην εκτέλεση είχε και ο συνταγματάρχης Κωνσταντίνος Κομπόκης, διοικητής μονάδων καταδρομών στην Κύπρο από το 1972 έως το 1974. Στο πραξικόπημα πήραν μέρος κυρίως δυνάμεις των καταδρομών και της ΕΛΔΥΚ.
Ηταν βέβαιον ότι ένα πραξικόπημα θα οδηγούσε σε τουρκική εισβολή. Αυτό το προφανές δεν μπορούσε να αντιληφθεί ο Ιωαννίδης. Ακραία μεγαλοϊδεατιστής και φανατικός αντικομμουνιστής, είχε απόλυτη άγνοια της διεθνούς πολιτικής και διπλωματίας.
Γιατί το πραξικόπημα εκδηλώθηκε στις 8.20 το πρωί;
Η ομάδα που διοικούσε τον στρατό επί χούντας, είχε αποκτήσει μεγάλη εμπειρία στα πραξικοπήματα. Είχε οργανώσει δύο (την 21η Απριλίου 1967 με την επιβολή της δικτατορίας και την 25η Νοεμβρίου 1973 με την ανατροπή του Παπαδόπουλου από τον Ιωαννίδη). Είχε αντιμετωπίσει με επιτυχία το αντικίνημα του βασιλιά Κωνσταντίνου στις 13 Δεκεμβρίου 1967 και το κίνημα του Ναυτικού στις 23 Μαΐου 1973. Είχε επομένως σωρεύσει εμπειρία και γνώσεις σε σχεδιασμούς και συνωμοσίες. Επέλεξε να διενεργήσει το πραξικόπημα κατά του Μακαρίου το πρωί (και όχι μεταμεσονύκτιες ώρες, όπως ήταν το σύνηθες) διότι δυνάμεις της αστυνομίας πιστές στον Μακάριο παρακολουθούσαν κάθε βράδυ τα στρατόπεδα από τα οποία εκτιμάτο ότι θα ξεκινούσαν οι πραξικοπηματίες. Κατά τις 7 το πρωί, οι υποστηρικτές του Μακαρίου αποσύρονταν, θεωρώντας ότι ο κίνδυνος πραξικοπήματος για εκείνη την ημέρα είχε απομακρυνθεί. Το πρωί της 15ης Ιουλίου, αμέσως μετά την αποχώρηση των μακαριακών, εκδηλώθηκε το πραξικόπημα.
Το πραξικόπημα ήταν αναίμακτο;
Το πραξικόπημα στην Κύπρο ήταν απίστευτα αιματηρό, με 94 νεκρούς. Οι περισσότεροι σκοτώθηκαν κατά την επίθεση στο Προεδρικό Μέγαρο. Οπως επισημαίνει ο Πέτρος Παπαπολυβίου, ο οποίος έχει κάνει την καταμέτρηση, οι νεκροί του πραξικοπήματος ξεπερνούν το άθροισμα όλων των νεκρών σε όλα τα στρατιωτικά κινήματα της νεοελληνικής ιστορίας από το 1909 έως το 1973. Ο λόγος του μεγάλου αριθμού νεκρών είναι ότι ο Μακάριος περίμενε το πραξικόπημα και οι οπαδοί του ήταν προετοιμασμένοι να αμυνθούν. Επίσης, έκτροπα και δολοφονίες σημειώθηκαν όταν άνοιξαν οι φυλακές και αφέθηκαν ελεύθερα πολλά μέλη της «ΕΟΚΑ Β΄».
Ηθελαν να σκοτώσουν τον Μακάριο;
Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, ο Ιωαννίδης επιθυμούσε τη φυσική εξόντωση του Μακαρίου. Αλλωστε η επίθεση στο Προεδρικό Μέγαρο υπήρξε εξαιρετικά βίαιη και αιματηρή, με χρήση βαρέων όπλων και τεθωρακισμένων. Το ελεγχόμενο από τους πραξικοπηματίες ραδιόφωνο αναμετέδιδε διαρκώς την πληροφορία ότι ο Μακάριος ήταν νεκρός. Από την άλλη, ο συνταγματάρχης Κομπόκης, που συντόνιζε την επίθεση στο Προεδρικό, δήλωσε στη Βουλή το 1986 ότι δεν περικύκλωσε το μέγαρο προκειμένου να δώσει την ευκαιρία στον Μακάριο να διαφύγει, κατόπιν εντολών του Ιωαννίδη.
Ποιες ήταν οι διεθνείς συνέπειες του πραξικοπήματος;
Αμέσως μόλις κατέλαβαν την εξουσία, οι πραξικοπηματίες αναζήτησαν να διορίσουν κάποιον ως πρόεδρο. Οπως περιέγραψε ο πραξικοπηματίας Κομπόκης: «Δεν μπορούμε να βρούμε πρόεδρο. Ο ένας από την κατάσταση που μας εδόθη, λείπει στο εξωτερικό. Κάναμε πρόταση σε έναν-δυο άλλους. Δεν δέχονται. Εχουμε έναν ακόμη που δεν μπορούμε να τον βρούμε…». Κατέληξαν σε έναν βουλευτή, τον Νικόλαο Σαμψών, παλαιό αγωνιστή της ΕΟΚΑ. Ο Σαμψών, λόγω της δράσεώς του κατά την εκκαθάριση του τουρκοκυπριακού θυλάκου της Ομορφίτας, το 1963-64, ήταν ιδιαίτερα μισητός στην Τουρκία. Τοποθετήθηκε επικεφαλής κυβερνήσεως ανδρεικέλων. Το πραξικόπημα και ο διορισμός κυβερνήσεως προς αντικατάσταση του νόμιμου ηγέτη του κράτους αποτελούσαν σκαστή παραβίαση της κυπριακής συνταγματικής τάξεως όπως είχε καθιερωθεί το 1960. Επιπλέον παραβίαζαν και τη Συνθήκη Εγγυήσεως του 1960, μεταξύ Βρετανίας, Ελλάδας και Τουρκίας. Οι Τούρκοι εισέβαλαν επικαλούμενη ακριβώς αυτή την παραβίαση. Η διεθνής κοινότητα είδε με αποστροφή την επέκταση της ελληνικής χούντας και στην Κύπρο. Η απαξίωση της Ελλάδας επεκτάθηκε περαιτέρω.
Ποιος ήταν ο ρόλος των ΗΠΑ στο πραξικόπημα;
Οταν εξελισσόταν το πραξικόπημα, οι ΗΠΑ βρίσκονταν σε περιδίνηση λόγω του σκανδάλου Γουότεργκεϊτ. Μόνον ο υπουργός Εξωτερικών Χένρι Κίσινγκερ ασχολείτο με το Κυπριακό. Οι Αμερικανοί πάντως γνώριζαν από τις αρχές του 1974 ότι ο Ιωαννίδης προετοιμαζόταν να ανατρέψει τον Μακάριο. Με παρέμβαση του Κίσινγκερ, όμως, απέφυγαν να κάνουν απευθείας διάβημα στον Ιωαννίδη για το θέμα. Ουσιαστικά, ο τελευταίος άφησε τα πράγματα να εξελιχθούν, αντιλαμβανόμενος βεβαίως την ισχυρή πιθανότητα τουρκικής εισβολής. Από την άλλη πλευρά, ο Ιωαννίδης συνομιλούσε μόνο με τη CIA και όχι με την αμερικανική πρεσβεία. Ο ίδιος ο Ιωαννίδης άφηνε να εννοηθεί ότι είχε διαβεβαιώσεις από τη CIA (ή κάποιο στέλεχός της;) ότι η Τουρκία δεν θα προχωρήσει σε απόβαση. Μάλλον δεν θα μάθουμε ποτέ εάν ο ισχυρισμός Ιωαννίδη αληθεύει.
Πόσο επηρέασε το πραξικόπημα την τουρκική εισβολή;
Οταν έγινε η τουρκική απόβαση, οι στρατιωτικές δυνάμεις, που ήταν ταγμένες να προστατεύουν το νησί από πιθανή εισβολή, δεν βρίσκονταν στις θέσεις τους, αλλά φύλασσαν κυβερνητικά κτίρια στο κέντρο της Λευκωσίας ή κυνηγούσαν μακαριακούς στην Πάφο. Το τραγικό είναι πως αρκετοί από τους πραξικοπηματίες της 15ης Ιουλίου, πρωτίστως οι καταδρομείς, Κύπριοι και Ελλαδίτες, στη συνέχεια πολέμησαν με γενναιότητα κατά του Τούρκου εισβολέα (και αρκετοί έπεσαν ηρωικά στο πεδίο της μάχης). Την πόρτα για την είσοδο των Τούρκων, όμως, είχαν ανοίξει οι ίδιοι με το πραξικόπημα.
O κ. Αγγελος Συρίγος είναι αν. καθηγητής Διεθνούς Δικαίου και Εξωτερικής Πολιτικής – Πάντειο Πανεπιστήμιο, βουλευτής Ν.Δ. στην Α΄ Αθηνών.
