Λίγες ημέρες μετά την κυκλοφορία του βιβλίου του «Ειρήνη, πόλεμος, πολιτική, συνωμοσίες. Οι Ελληνες αξιωματικοί, 1935-1945» (εκδ. Πατάκη), ο ιστορικός Τάσος Σακελλαρόπουλος, υπεύθυνος των Ιστορικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη, δέχθηκε ένα τηλεφώνημα. «Ηταν ο Κωνσταντίνος Πλεύρης. Και μου λέει: “Διαλέξτε επιτέλους· γιατί εκτιμάτε τον Πλαστήρα και όχι τον Παπαδόπουλο”»;
– Και τι του απάντησες;
– Χωρίς εξηγήσεις, του είπα ότι εκτιμώ τον Πλαστήρα επειδή ήταν ανιδιοτελής· αντίθετα, ο Παπαδόπουλος ήταν ιδιοτελής, παρακάμπτει ακόμα και τη δική του ιεραρχία. Δουλεύει για λογαριασμό του και για τη δίωξη του μετεμφυλιακού ανύπαρκτου εσωτερικού εχθρού. Του πολιτικού φαντάσματος που μετά τον Εμφύλιο απορρίπτει το Κέντρο και διαιρεί τον αστικό κόσμο σε καλούς και κακούς, σε συνοδοιπόρους της Αριστεράς και σε γνήσιους εθνικόφρονες.
– Ενώ ο Πλαστήρας δουλεύει για τον Βενιζέλο.
– Απολύτως, αλλά σε άλλες εποχές. Ο Πάγκαλος και ο Κονδύλης, παρότι βενιζελικοί, δουλεύουν για τον εαυτό τους. Ο Πλαστήρας κάνει τα κινήματα για τον Βενιζέλο στον οποίο πιστεύει. Παράλληλα εμπνέεται από την επέκταση των συνόρων που κατάφερε ο Βενιζέλος, στη δεκαετία 1912-1922. Ο Πλαστήρας έχει πίσω του το δράμα των προσφύγων και της βαθύτατης κοινωνικής πολιτικής ανέχειας του Μεσοπολέμου, όχι τον εαυτό του. Για να γυρίσω στη σύγκριση Πλαστήρα και Παπαδόπουλου, το 1967 υπάρχει μια απαιτούμενη πολιτική προοπτική μέσω εκλογών, μιας αστικής ανανέωσης μέσω του Κέντρου και αυτό ανατρέπει ο Παπαδόπουλος. Επιβεβαιώνει δηλαδή, μέσω της δικής του ιδιοτέλειας, τον απόλυτο παραγκωνισμό του αστικού Κέντρου που ίσχυε ήδη από το τέλος του Εμφυλίου. Ο Πλαστήρας κινήθηκε σε άλλο πλαίσιο, σε άλλες εποχές».
Στο βιβλίο του, ο Τ. Σακελλαρόπουλος (παλιός φίλος, εξ ου και ο ενικός μεταξύ μας) εκκινεί το χρονικό των παρεμβάσεων του στρατού στην πολιτική με το βενιζελικό κίνημα του 1935, στο οποίο ο Πλαστήρας παίζει κομβικό ρόλο. Και μπορεί το βιβλίο να κλείνει στα 1945, ωστόσο, είναι σαφείς οι προεκτάσεις στην 21η Απριλίου του 1967. Για να γυρίσουμε όμως στην κουβέντα μας στον Πλαστήρα, αυτή η ανιδιοτέλεια που του χρεώνει ο καλός ιστορικός δεν τον αθωώνει. Η ουσία είναι ότι υπονομεύει θεσμούς και δημοκρατικές διαδικασίες. Σωστά;
«Προφανώς και τις υπονομεύει. Δυστυχώς, από το 1912 έως το 1940 έχουμε μια χώρα όπου όποια παράταξη δεν ελέγχει τον στρατό, δεν μπορεί να κάνει μεταρρυθμίσεις, εάν έχει πρόθεση να κάνει δηλαδή. Αυτό είναι εκ των πραγμάτων δυσάρεστο και να το συζητάμε μόνο. Ο Παπαναστασίου στην ασθενική Δημοκρατία, όταν κυβερνάει στη δεκαετία του 1920 χρειάζεται τον στρατιωτικό μηχανισμό του Κονδύλη για να σταθεί πολιτικά – μεταρρυθμιστικά.
»Ο Βενιζέλος αντιλαμβάνεται ήδη από το 1910 ότι ο Θρόνος και η παράταξή του μέσω του στρατού ελέγχει πολιτικά τη χώρα. Απαντά σε αυτό μέσα από τη διαμόρφωση μιας θαρραλέας εξωτερικής πολιτικής, βαλκανικών συμμαχιών και στη συνέχεια ευρωπαϊκών συμμαχιών, με τον Διχασμό. Κεντρικός άξονας αυτής της ενέργειας ήταν η συγκρότηση, μέσω πολεμικής δράσης, ενός σώματος αξιωματικών που θα τον στηρίξει στον εσωτερικό πολιτικό έλεγχο υπέρ των μεταρρυθμίσεων (κρατικούς θεσμούς, παιδεία, υγεία, πολεοδομία και πολλά άλλα) και θα τον στηρίξει στις διεθνείς διαπραγματεύσεις υπέρ της επέκτασης των συνόρων. Αντιστοίχως, οι αξιωματικοί αυτοί, όσοι επιζήσουν των πολέμων, θα αποκτήσουν υψηλότατο πατριωτικό κύρος και δυνατότητα κοινωνικής ανόδου».
– Το βιβλίο όμως ξεκινάει το 1935. Γιατί;
– Γιατί για είκοσι πέντε χρόνια πριν το 1935 εδραιώθηκε μια συνθήκη που ήθελε τον στρατό πολιτικό εργαλείο, ελεγχόμενο και από τις δύο αστικές παρατάξεις, τον Θρόνο και τον βενιζελισμό. Το 1935, εγκαθιδρύεται μια νέα κατάσταση η οποία θα ισχύσει έως και τη δικτατορία του 1967: ο στρατός πια θα ανήκει αναμφισβήτητα στον βασιλιά και στην παράταξή του. Και εκεί θα πρέπει να ανήκει πια ολόκληρη η χώρα. Επίσης από το 1935 κάνει την εμφάνισή του ο τρίτος δυναμικός παίκτης, η κομμουνιστική Αριστερά που διαμορφώνει εντελώς νέες συνθήκες. Με το αποτυχημένο κίνημα του 1935, ο Βενιζέλος και ο Πλαστήρας πέτυχαν το ανάποδο των προσδοκιών τους. Αντί να σώσουν με εξωθεσμικό τρόπο τη Δημοκρατία, πέτυχαν το αντίθετο. Επανήλθε ο βασιλιάς, αποτάχθηκαν όλοι οι βενιζελικοί αξιωματικοί και ο στρατός περιήλθε στην παράταξη του Θρόνου έως το 1974.
– Με τον πόλεμο του 1940 γίνεται κάτι οξύμωρο: μια συσπείρωση πίσω από ένα δικτατορικό καθεστώς.
– Ναι· είναι καταπιεστικό ένα πολιτικά ρηχό καθεστώς του οποίου όμως η πολεμική προετοιμασία δεν είναι καθόλου κακή. Επίσης, ανεξαρτήτως καθεστώτος, ο πόλεμος εκείνος συσπειρώνει τη διχασμένη κοινωνία (ντόπιους και πρόσφυγες), ως εθνική και πατριωτική προσπάθεια.
Ο Μεταξάς έχει κάνει κάτι ακόμα πολύ καλό: αρκετές σχολές εφέδρων αξιωματικών. Πολύ σημαντικό διότι έτσι αλλάζει η λαϊκή σύσταση, η απήχηση και η λογική του στρατού το 1940-41: ο στρατός μάχεται με εφέδρους σε μεγάλο βαθμό, ενώ στις ανώτατες και ανώτερες θέσεις βρίσκονται οι παλιοί λοχαγοί και ταγματάρχες της Μικράς Ασίας που είναι πια στρατηγοί.
– Στο βιβλίο σου αφιερώνεις πολλές σελίδες στις πολεμικές επιχειρήσεις της Αλβανίας και της Κρήτης. Γιατί;
– Στις επιχειρήσεις εξελίσσεται άμεσα και έμμεσα η σχέση του στρατού με την ευρεία κοινωνία, με την ελίτ της κοινωνίας, με την πολιτική ελίτ. Οι επιχειρήσεις συνδέουν τον στρατό με την κοινωνία: οι νίκες, οι ήττες, ο ενθουσιασμός, η επιβεβαίωση, οι ελπίδες, ο θάνατος. Το 1940-41 ο στρατός ανασυγκροτείται ηθικά και αποκτά και πάλι το λαϊκό έρεισμα που είχε χάσει το 1922. Πρώτη φορά συνυπάρχουν και πολεμούν στις ίδιες μονάδες πρόσφυγες και ντόπιοι. Συνύπαρξη αδιανόητη έως τότε. Υπάρχει η αρχή μιας καλόπιστης ομοψυχίας. Αυτό ανανεώνει τη νοοτροπία της κοινωνίας υπέρ του στρατού και αυτό συσφίγγει τις σχέσεις. Εάν δεν παρουσιαστούν οι επιχειρήσεις μέσα από αυτό το πρίσμα, τότε δεν εξηγείται η ευρεία πολιτική και κοινωνική διάσταση του στρατού.
Aπό το 1912 έως το 1940 έχουμε μια χώρα όπου όποια παράταξη δεν ελέγχει τον στρατό, δεν μπορεί να κάνει μεταρρυθμίσεις. Το 1940-41 ο στρατός ανασυγκροτείται ηθικά και αποκτά και πάλι το λαϊκό έρεισμα που είχε χάσει το 1922.
– Η Μάχη της Κρήτης τι σηματοδοτεί;
– Σηματοδοτεί παγκοσμίως την αρχή της λαϊκής αντίστασης. Είναι το πρώτο έμπρακτο στοιχείο αυτού του κινήματος, οι πολίτες να βγαίνουν από τα σπίτια τους και να πολεμούν στρατιώτες. Οι Γερμανοί προσβλήθηκαν βαρύτατα. Ο Γλέζος τη σημαία την κατεβάζει από την Ακρόπολη μια εβδομάδα μετά την Κρήτη· δεν είναι τυχαίο. Το πνεύμα της μεγάλης ανάτασης.
– Στη Μέση Ανατολή τι έχουμε;
– Συγκροτείται ο στρατός σε νέες βάσεις και σε μια προσπάθεια των Βρετανών να έχει ισχυρή αστική πολιτική σύνθεση και εκπροσώπηση στην ηγεσία του. Αυτό διότι υπάρχει πλέον η εισροή της Αριστεράς.
Στην ελληνική περίπτωση, διαγράφονται τρεις άξονες. Ο φιλοβασιλικός-μεταξικός, ο επανακάμψας κεντρώος και ο κομμουνιστικός. Και οι τρεις, χωρίς να το δηλώνουν επισήμως, σχεδιάζουν από την αρχή του πολέμου να αποκτήσουν τον έλεγχο του στρατού για να μπορέσουν μέσω αυτού να ελέγξουν την Ελλάδα μετά την απελευθέρωση. Στη Μέση Ανατολή, το μεγάλο διακύβευμα είναι να μην περάσει ο στρατός σε άλλα χέρια εκτός από εκείνα του Θρόνου και όχι να υπάρξει μια αστική πολιτική προοδευτική σύνθεση και η θεμελίωση ενός σύγχρονου στρατού βασισμένου στον επαγγελματισμό αντί στην πολιτική συνωμοσία.
– Μετά το κίνημα του 1944, σχηματίζεται η ΙΙΙ Ορεινή Ταξιαρχία. Η οποία διακρίνεται στο Ρίμινι της Ιταλίας και συμμετέχει στα Δεκεμβριανά.
– Στα Δεκεμβριανά, όταν οι Βρετανοί κατά τις πρώτες ημέρες που πιέζονται από τον ΕΛΑΣ σχεδιάζουν την αποχώρηση των μονάδων τους από την Αθήνα και την εγκατάστασή τους στην ασφαλή φαληρική ακτή έως ότου έρθουν οι ενισχύσεις τους από την Ιταλία, ο Τσακαλώτος ζητάει την παραμονή της ταξιαρχίας του στην Αθήνα. Αποφασισμένος να υπερασπιστεί την Αθήνα με κάθε κόστος για την ταξιαρχία, διαχωρίζει τη θέση του από τις ελληνικές μονάδες που υπηρετούν οι συνεργαζόμενοι με τις κατοχικές δυνάμεις, άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας.
Η Ορεινή Ταξιαρχία, κατά κάποιο τρόπο, θέτει τις νέες βάσεις για τον μεταπολεμικό ελληνικό στρατό. Το ενδιαφέρον εδώ είναι ότι στο εσωτερικό της έχει ανάμεικτα στοιχεία από τον Ιερό Δεσμό Ελλήνων Αξιωματικών (ΙΔΕΑ) αλλά και πολλούς που αργότερα αντιστάθηκαν στη χούντα.
– Αντιφατικό: ο ΙΔΕΑ είναι συνδεδεμένος με την 21η Απριλίου. Ο Παπαδόπουλος δεν ήταν μέλος του;
– Ηταν από νωρίς, ναι. Ο ΙΔΕΑ εγκατέστησε την αντιπολιτική νοοτροπία, τη συνωμοσία εντός του ελληνικού στρατού. Εγκατέστησε τη νοοτροπία που εδραιώνεται στην περίοδο 1935-1945 και που θα οδηγήσει στη χούντα του 1967. Το ενδιαφέρον είναι ότι εντός της Ταξιαρχίας θα συγκροτηθεί η αφετηρία της συνωμοσίας ενώ εντός της Ταξιαρχίας θα διαμορφωθούν πολλοί από τους πλέον ικανούς επαγγελματίες του ελληνικού στρατού οι οποίοι αντιστάθηκαν και στη δικτατορία.
– Το βιβλίο τελειώνει πάντως στο 1945.
– Καλά να είμαστε, θα ακολουθήσει κι άλλο. Πάντως η νοοτροπία που θα επικρατήσει μετά τον Εμφύλιο είναι έτοιμη ήδη από το 1945, όπως έτοιμη είναι και η νοοτροπία του 1967. Είναι ένα κοινό πλαίσιο. Ο Παπαδόπουλος πατάει πάνω σε αυτό το πνεύμα. Ουσιαστικά μέσα από αυτό το βιβλίο αφηγούμαι για το πώς δεν μπόρεσε το Κέντρο να ελέγξει τον στρατό μετά τον Εμφύλιο και κατ’ επέκταση το κράτος.
