Η μνήμη είναι μια από τις μεγάλες «παθούσες» των καιρών μας. Οι πληροφορίες μάς κατακλύζουν από παντού και εμείς καλούμαστε να τις διαχειριστούμε γρήγορα και επιτυχώς σε κάθε τομέα της ζωής μας, με αποτέλεσμα συχνά το μυαλό μας να «πελαγώνει».
Ολοι ξεχνάμε. Πρέπει να ανησυχούμε; Γιατί άλλες αναμνήσεις επανέρχονται και άλλες χάνονται στον χρόνο; Πώς, τελικά, ο τρόπος που θυμόμαστε καθορίζει το ποιοι είμαστε; Με αυτά και με μερικά ακόμα ερωτήματα απευθυνθήκαμε στον Τσάραν Ράνγκαναθ, καθηγητή Ψυχολογίας και Νευροεπιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας. Ξέρει πολύ καλά τι θα πει μνήμη, καθώς έχει μελετήσει εκτενώς τους μηχανισμούς της εδώ και 25 χρόνια. Απόσταγμα της εμπειρίας του είναι και το βιβλίο που κυκλοφόρησε πριν από μερικούς μήνες «Why We Remember: The Science of Memory and How It Shapes Us» (Faber & Faber), στο οποίο πραγματεύεται όλα εκείνα για τα οποία ανησυχούμε καθημερινά για τη μνήμη μας, που μπήκε στη λίστα των best sellers των New York Times.
– Πρώτα απ’ όλα, γιατί θυμόμαστε;
– Ο σκοπός των αναμνήσεων, κατά τη γνώμη μου αλλά και σύμφωνα με πολλούς επιστήμονες, είναι να μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τις παρελθοντικές εμπειρίες μας ώστε να κατανοήσουμε το παρόν και να προβλέπουμε τι θα συμβεί στο μέλλον.
– Πόσο ακριβή είναι πάντως αυτά που θυμόμαστε; Γιατί κάποιες φορές τα γεγονότα αλλάζουν και λίγο στις αναμνήσεις μας;
– Η απάντηση εν μέρει είναι ότι το να θυμόμαστε δεν είναι ένα ζήτημα επαναπροβολής του παρελθόντος, αλλά έχει να κάνει με το να φανταζόμαστε πώς μπορεί να ήταν το παρελθόν. Οι αναμνήσεις μας γενικά αποτυπώνουν αρκετές λεπτομέρειες για τα γεγονότα του παρελθόντος, ώστε να μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τις γνώσεις μας για να ανασυνθέσουμε ουσιωδώς τι συνέβη. Σε γενικές γραμμές, αυτό λειτουργεί πολύ καλά, αλλά υπάρχουν ορισμένες συνθήκες υπό τις οποίες θα αναπολήσουμε λανθασμένα συγκεκριμένες λεπτομέρειες των εμπειριών μας. Αυτό μπορεί να σημαίνει, λόγου χάρη, να θυμηθούμε μια πληροφορία που νομίζαμε ότι είδαμε σε μια είδηση, ενώ στην πραγματικότητα τη διαβάσαμε στα social media.
Με την πάροδο του χρόνου, η μνήμη μπορεί να αλλοιωθεί με όλο και περισσότερες λεπτομέρειες που δεν συνέβησαν ποτέ. Ή, όταν προσπαθούμε επανειλημμένα να βρούμε κάποια ανάμνηση, ενίοτε μπορεί να δημιουργήσουμε κάποια από ένα συμβάν που δεν έγινε ποτέ.
Οι μεγαλύτερες ανακρίβειες προκύπτουν όταν προσπαθούμε επανειλημμένα να θυμηθούμε ένα γεγονός. Η πράξη της θύμησης μπορεί να αλλάξει την ανάμνηση που ανακαλούμε. Μερικές φορές, αυτή η ανάκληση μπορεί να ενισχύσει τη μνήμη, αλλά, όταν εξωραΐζουμε τις ιστορίες που λέμε όταν ανακαλούμε αυτά τα γεγονότα, τότε μπορεί να ενσωματώσουμε λανθασμένα αυτές τις λεπτομέρειες στις αναμνήσεις μας. Με την πάροδο του χρόνου, η μνήμη μπορεί να αλλοιωθεί με όλο και περισσότερες λεπτομέρειες που δεν συνέβησαν ποτέ. Ή, όταν προσπαθούμε επανειλημμένα να βρούμε κάποια ανάμνηση, ενίοτε μπορεί να δημιουργήσουμε κάποια από ένα συμβάν που δεν έγινε ποτέ.
Να επαναλάβω όμως ότι τις περισσότερες φορές οι αναμνήσεις μας είναι αρκετά ακριβείς και, γενικά, είμαστε καλοί στο να αναγνωρίζουμε πότε μια ανάμνηση είναι ελλιπής ή ενδεχομένως ανακριβής. Αλλά υπάρχουν σημαντικές περιπτώσεις, όπως όταν ένας μάρτυρας ανακρίνεται επανειλημμένα από την αστυνομία, που μπορεί να παρεισφρήσουν λάθη στις αναμνήσεις και αυτό να δημιουργήσει σημαντικά προβλήματα στον πραγματικό κόσμο.
– Σε στρεσογόνους περιόδους, όπως μια πολύ φορτωμένη περίοδο στη δουλειά ή όταν κάποιος γίνεται νέος γονιός, συχνά είναι δυσκολότερο για ένα άτομο να συγκροτήσει τη μνήμη του. Υπάρχουν κάποιου είδους «ασκήσεις» προκειμένου να βελτιωθεί η μνήμη σε τέτοιες περιστάσεις;
Καλές συνήθειες που ενισχύουν τη μνήμη
Mειώστε τις ειδοποιήσεις στο κινητό ή στο ρολόι σας.Κάντε πιο δύσκολη την πρόσβαση στα social media.Βάλτε σε παύση το κινητό ή το ρολόι σας πριν ή μετά από κάτι σημαντικό.Κατά τη διάρκεια αυτής της παύσης, πάρτε μια βαθιά ανάσα και αφιερώστε ένα δύο λεπτά για να σκεφτείτε ποια είναι τα πιο σημαντικά πράγματα που θέλετε να κρατήσετε από αυτή την εμπειρία.
– Το βασικότερο που μπορώ να πω είναι να προσπαθήσετε να μειώσετε τις κακές συνήθειες και να καλλιεργήσετε καλές. Για παράδειγμα, μειώστε τις ειδοποιήσεις στο κινητό ή στο ρολόι σας μόνο στις σημαντικές. Κάντε πιο δύσκολο το να τσεκάρετε τα social media αφαιρώντας εφαρμογές ή χρησιμοποιώντας λογισμικό που σας επιτρέπει την πρόσβαση μόνο σε συγκεκριμένες ώρες της ημέρας. Μπορείτε επίσης να βάλετε μια ειδοποίηση στο τηλέφωνο ή το ρολόι σας ώστε να μπαίνουν σε παύση πριν ή μετά κάτι σημαντικό, όπως μια σύσκεψη ή όταν επιστρέφετε από τη δουλειά. Κατά τη διάρκεια αυτής της παύσης, πάρτε μια βαθιά ανάσα και αφιερώστε ένα δύο λεπτά για να σκεφτείτε ποια είναι τα πιο σημαντικά πράγματα που θέλετε να κρατήσετε από αυτή την εμπειρία – είτε αυτό είναι πού βάλατε τα κλειδιά σας ή τα σημαντικότερα πράγματα που ειπώθηκαν στη σύσκεψη.
Το παραδέχομαι, ούτε εγώ είμαι καλός σε αυτά όταν βρίσκομαι σε κατάσταση στρες, επομένως προσπαθώ συγχρόνως να καθησυχάσω τους ανθρώπους ότι το να ξεχνάμε είναι φυσιολογικό και δεν πρέπει να είναι αυστηροί με τον εαυτό τους όταν αυτό συμβαίνει.
Αν ξεχνάτε εντελώς ότι κάνατε μια κουβέντα λίγα μόλις λεπτά από όταν την κάνατε ή αν χάνεστε και αποπροσανατολίζεστε σε μέρη συχνότερα από το συνηθισμένο ή αν επαναλαμβάνεστε επειδή δεν έχετε συνείδηση του τι είπατε πριν, τότε θα έλεγα ότι είναι καλό να το δείτε με τον γιατρό σας.
– Γιατί κρατάμε κάποιες αναμνήσεις έντονα, ακόμα και αν δεν είναι τυπικά «σημαντικές» και χάνουμε κάποιες μεγαλύτερης σημασίας έπειτα από κάποιο διάστημα;
– Ο εγκέφαλός μας τείνει να προτεραιοποιεί αναμνήσεις εμπειριών που σχετίζονται με έντονα συναισθήματα, όπως είναι ο φόβος και η επιθυμία, ή συμβάντων που μας προκαλούν έκπληξη, είναι καινούργια ή έχουν κοινωνική σημασία. Η εξειδίκευση, το ενδιαφέρον και η προσοχή παίζουν επίσης ρόλο – για παράδειγμα, είναι ευκολότερο για έναν ένθερμο ποδοσφαιρόφιλο να θυμάται λεπτομέρειες προηγούμενων αγώνων από κάποιον που δεν έχει καμία σχετική γνώση.
Τελικά, είναι ευκολότερο να θυμόμαστε πράγματα που είναι ουσιώδη παρά πράγματα που είναι αυθαίρετα. Λόγου χάρη, τα ονόματα, που είναι πολύ σημαντικά, είναι δύσκολο να τα θυμόμαστε γιατί τα περισσότερα από αυτά δεν νοηματοδοτούνται και δεν υπάρχει συγκεκριμένος λόγος που ταιριάζει ένα όνομα με ένα πρόσωπο. Αν συναντήσουμε κάποια που λέγεται Ζωή, θα δυσκολευτούμε να τη θυμηθούμε, γιατί έχουμε συναντήσει και άλλους ανθρώπους με αυτό το όνομα. Ο «ανταγωνισμός» ανάμεσα σε όλες αυτές τις αναμνήσεις μπορεί να το κάνει δύσκολο να θυμόμαστε αυτή τη συγκεκριμένη Ζωή.
– Γιατί κάποιες δυσάρεστες αναμνήσεις επιμένουν να γυρνούν; Εχουν κάποια χρησιμότητα ή υπάρχει τρόπος να τις «σβήσουμε»;
– Οπως προανέφερα, ο εγκέφαλός μας προτεραιοποιεί τις έντονες συναισθηματικά αναμνήσεις, είτε είναι καλές είτε κακές, και αυτό πιθανόν να έχει να κάνει με εξελικτικές πιέσεις. Αν κάποιος έμπαινε σε μια σπηλιά και δεχόταν επίθεση από μια αρκούδα, τότε δεν θα ξεχνούσε αυτή την εμπειρία, ειδάλλως θα επέστρεφε σε αυτή τη σπηλιά. Οσον αφορά τις πιο κοινές εμπειρίες, αν πείτε σε κάποιον κάτι το οποίο στη συνέχεια θα μετανιώσετε, μάλλον θα θέλετε να είστε προσεκτικότεροι με το να μοιραστείτε αυτή την πληροφορία στο μέλλον.
Γι’ αυτό νομίζω πως δεν πρέπει να προσπαθούμε να «σβήνουμε» αρνητικές μνήμες. Ακόμα και οι πιο τραυματικές δεν θα έπρεπε να εξαφανιστούν. Είναι σημαντικό να μπορούμε να τις ανακαλέσουμε χωρίς να βιώνουμε ξανά τα έντονα συναισθήματα που τις συνόδεψαν, όπως ο φόβος, η ντροπή, η ενοχή. Από την εμπειρία μου, η ομαδική ψυχοθεραπεία παίζει σημαντικό ρόλο στο να βοηθάει τους ανθρώπους να διαχειριστούν τραυματικές αναμνήσεις. Επίσης, θεωρώ πως οι ψυχεδελικές θεραπείες με MDMA και ψιλοκυβίνη μπορούν να αυξήσουν τρομερά την πλαστικότητα του εγκεφάλου προκειμένου οι άνθρωποι να μπορούν να επεξεργάζονται τις τραυματικές μνήμες και να τις βιώνουν με έναν τρόπο πιο ανεκτό.
– Κανείς δεν μπορεί να θυμηθεί τα πάντα. Υπάρχουν ωστόσο κάποια σημάδια που, αν τα δούμε, θα πρέπει να ανησυχήσουμε λίγο παραπάνω για τη μνήμη μας;
– Θα έλεγα ότι δεν χρειάζεται κανείς να ανησυχεί πραγματικά αν ξεχνάει ένα όνομα ή αν δυσκολεύεται να βρει τη λέξη που θέλει. Συχνά έχουμε αυτές τις μνήμες, αλλά δυσκολευόμαστε να έχουμε πρόσβαση σε αυτές όταν τις χρειαζόμαστε, και αυτό είναι φυσιολογικό. Οι πιο ηλικιωμένοι συχνά αποσπώνται και καταλήγουν να ρωτάνε «Τι έλεγες;». Ομως αν η μνήμη είναι υγιής, συνήθως επανέρχεται στον σωστό δρόμο. Αν ξεχνάτε εντελώς ότι κάνατε μια κουβέντα λίγα μόλις λεπτά από όταν την κάνατε ή αν χάνεστε και αποπροσανατολίζεστε σε μέρη συχνότερα από το συνηθισμένο ή αν επαναλαμβάνεστε επειδή δεν έχετε συνείδηση του τι είπατε πριν, τότε θα έλεγα ότι είναι καλό να το δείτε με τον γιατρό σας.
– Υπάρχει και εκείνο το είδος των αναμνήσεων που μας θυμίζει μια αίσθηση αλλά όχι κάποιο συγκεκριμένο γεγονός. Εκεί τι συμβαίνει;
– Ναι, το λεγόμενο déjà vu. Οι έρευνες δείχνουν πως συμβαίνει όταν βρισκόμαστε σε ένα μέρος ή μια συνθήκη που ταιριάζει πολύ με προηγούμενες εμπειρίες, αλλά είναι και αρκετά διαφορετική ώστε να μην πυροδοτεί την ακριβή ανάμνηση. Για παράδειγμα, κάποτε είχα déjà vu σε μια γερμανική πόλη που επισκέφθηκα και είμαι σίγουρος ότι οφείλεται στο ότι κάτι στην πόλη, μια εκκλησία ή κάποια διασταύρωση, ήταν παρεμφερής με κάτι που είχα δει σε άλλη γερμανική πόλη που είχα επισκεφθεί πιο παλιά. Οταν αυτό συμβαίνει, υπάρχει δραστηριότητα στους κροταφικούς λοβούς του εγκεφάλου, που προβλέπει την αίσθηση οικειότητας.
– Είναι πράγματι η μυρωδιά η πιο ισχυρή αίσθηση όσον αφορά τις αναμνήσεις; Και τι γίνεται με τις άλλες αισθήσεις;
– Οι μυρωδιές ερεθίζουν ισχυρά τη μνήμη όταν συνδέονται με μοναδικό τρόπο σε έναν συγκεκριμένο τόπο και χρόνο. Αν λόγου χάρη μυρίσετε κάποιο φαγητό που φάγατε από τη γιαγιά σας όταν την επισκεφθήκατε πριν από πολλά χρόνια, αυτή η οσμή θα επαναφέρει ισχυρές και έντονες μνήμες από αυτή την επίσκεψη. Αλλά, αν τρώτε συχνά πίτσα, δεν είναι ιδιαίτερα πιθανό η μυρωδιά της να επαναφέρει συγκεκριμένες αναμνήσεις. Και οι άλλες αισθήσεις συνδέονται με τη μνήμη, όπως το να ακούτε ένα γνωστό τραγούδι από το παρελθόν. Αλλά και το να βρεθείτε σε ένα μέρος που επισκεφθήκατε πριν από χρόνια μπορεί να ενεργοποιήσει έντονα τη μνήμη.
– Τελικά, ο τρόπος που θυμόμαστε πώς σχετίζεται την ταυτότητά μας;
– Οι ταυτότητές μας είναι στενά συνδεδεμένες με τις ιστορίες που δημιουργούμε για το παρελθόν. Οι ιστορίες μας συντίθενται από τις αναμνήσεις του παρελθόντος. Αλλά οι αναμνήσεις μας μπορούν να αλλάξουν με την πάροδο του χρόνου, καθώς τις βλέπουμε υπό νέο πρίσμα, και αυτό μας επιτρέπει να επικαιροποιούμε την αίσθηση του εαυτού μας καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής μας.
Κεντρική φωτογραφία: Michael Rock
