Η σιωπή των χιμπατζήδων. Η φάλαινα που μετέφερε το μικρό της στην άλλη άκρη του κόσμου. Ο πίθηκος που έπαιξε «σπιτάκια» με τους νεκρούς. Ο σκύλος που πέρασε το αφεντικό του για σνακ. Ο ελέφαντας που συγκέντρωσε ελεφαντόδοντο. Το πόσουμ που ήταν και νεκρό και ζωντανό. Και, στο τέλος, το ζώο που προσφέρει λουλούδια στους νεκρούς του – ο άνθρωπος.
Αυτοί είναι οι τίτλοι των κεφαλαίων του βιβλίου της Ισπανίδας φιλοσόφου, αναπληρώτριας καθηγήτριας στο Εθνικό Πανεπιστήμιο Εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης στη Μαδρίτη και συγγραφέως Σουζάνα Μονσό, η οποία κατείσδυσε στο πένθος των ζώων, στον τρόπο που αντιλαμβάνονται τον θάνατο· στο πώς εκφράζουν τον αποχαιρετισμό τους και κηδεύουν τους «δικούς» τους. Οπως, μάλιστα, αντιλαμβανόμαστε από τη συζήτηση που ακολουθεί μαζί της, η φιλόσοφος θεωρεί ότι η έννοια του θανάτου είναι ένα φάσμα.
Το βιβλίο της «Playing Possum: How Animals Understand Death» (στα ισπανικά: «La zarigüeya de Schrödinger: Cómo viven y entienden la muerte los animales») είναι ένα βαθύτατα φιλοσοφικό κείμενο γραμμένο με προφορικό, θα έλεγε κανείς, τρόπο, διασκεδαστικό άλλες φορές, με προσωπικές αναφορές ως αφηγηματικές εκκινήσεις και με τη μεθοδικότητα της φιλοσοφίας. Και όπως όλα δείχνουν, επέλεξε το πόσουμ στον τίτλο επειδή συνδυάζει όλα τα είδη πένθους: υιοθετεί την έκφραση του σώματος και του προσώπου ενός νεκρού· η θερμοκρασία του σώματός του πέφτει· η αναπνοή και ο καρδιακός του ρυθμός μειώνονται· εκκρίνει ένα υγρό που μυρίζει αφόρητα και σταματά να ανταποκρίνεται στον κόσμο. Αντιλαμβάνεται, όμως, την έννοια του θανάτου;
Μπορεί για τους ανθρώπους να υπάρχει το αίσθημα της νεκροφοβίας –είναι μάλλον αποκρουστικό ένα πτώμα σε αποσύνθεση–, ωστόσο σε ορισμένα ζώα υπάρχει κάτι πιο «δυνατό» εκεί.
Οσο ξετυλίγονται τα κεφάλαια του συναρπαστικού βιβλίου της, βυθιζόμαστε βήμα βήμα στην κατανόηση του θανάτου εκ μέρους των ζώων. Κατά βάθος, όμως, αυτό που η ίδια επιθυμεί είναι να βρούμε εμείς οι άνθρωποι τρόπο να κατανοήσουμε τη δική μας πένθιμη θλίψη, τη δική μας θνητότητα. Αλλωστε, κάθε φορά που ανακοίνωνε σε συναδέλφους της το πεδίο της μελέτης της –ως… γκοθ της γνώσης των ζώων, όπως χαρακτηρίζει τον εαυτό της–, ουδείς απέφευγε τη θλίψη της απώλειας, καθώς στις κοινωνίες της Δύσης αντιλαμβανόμαστε τον θάνατο ως απουσία.
Στα ζώα μπορεί να μην είναι έτσι, αφού έχουν παρατηρηθεί ορισμένα είδη που κουβαλούν τους νεκρούς τους για μέρες. Μπορεί για τους ανθρώπους να υπάρχει το αίσθημα της νεκροφοβίας –είναι μάλλον αποκρουστικό ένα πτώμα σε αποσύνθεση–, ωστόσο σε ορισμένα ζώα υπάρχει κάτι πιο «δυνατό» εκεί, σύμφωνα με τα δικά της λόγια. Μάλιστα, όπως υποστηρίζει η ίδια, ο τρόπος που τα ζώα εξοικειώνονται με τον θάνατο είναι σολιψιστικός: η αντίληψή τους βασίζεται στις δικές τους εμπειρίες, στο δικό τους modus vivendi.
Η Σουζάνα Μονσό μάς οδηγεί σε αναλυτικά φιλοσοφικά μονοπάτια μέσα από
• τη σιωπή και τον αποχαιρετισμό των χιμπατζήδων στον εκδημήσαντα φίλο τους·
• τα μυρμήγκια που αντιλαμβάνονται τον θάνατο μέσω συγκεκριμένης μυρωδιάς των νεκρών φίλων τους·
• τη φάλαινα που, αφού εγκυμονούσε το μικρό της επί 17 μήνες γεννώντας το εντέλει, εκείνο άντεξε μόλις μισή μέρα, και το πήρε μαζί της στον κόσμο σε ένα ταξίδι 17 ημερών·
• το πώς ένας θηλυκός χιμπατζής προστάτευε έναν νεκρό γαλάγο –ημιπίθηκο–, που κανονικά θα ήταν τροφή της·
• έναν σκύλο που έγλειφε το νεκρό αφεντικό του μέχρι που του αλλοίωσε το πρόσωπο «από αγάπη»·
• τους ελέφαντες που θάβουν τους κεκοιμημένους του είδους τους·
• το πόσουμ που παρίστανε το νεκρό για να προφυλαχθεί από θηρευτές κι αρπακτικά·
• τον άνθρωπο που προσφέρει λουλούδια στους πεθαμένους του, τους αποτεφρώνει ή τους θάβει, φοράει μαύρα, γράφει ποιήματα, χρησιμοποιεί έναν σωρό μεταφορές και παρομοιώσεις για τον Χάρο, τον Μαύρο Αγγελο, το Μπάνσι, το γαελικό μυθολογικό ον που αγγέλλει τον θάνατο – δηλαδή, τον άνθρωπο.
Τον άνθρωπο;…
― Το έργο σας αμφισβητεί τη μακροχρόνια υπόθεση ότι μόνον οι άνθρωποι διαθέτουν κατανόηση του θανάτου. Ποιες πιστεύετε ότι είναι οι πιο σημαντικές φιλοσοφικές επιπτώσεις αυτού του επιχειρήματος για πεδία όπως ο υπαρξισμός ή η ηθική; Πώς μπορεί να αναδιαμορφώσει την κατανόησή μας για το νόημα της ζωής;
― Το κύριο μήνυμα από το βιβλίο είναι ότι τα ζώα είναι θνητά όπως κι εμείς, ότι ο θάνατος δεν είναι κάτι το ιδιαίτερο που συμβαίνει στους ανθρώπους, δεν είναι ένα άδικο χτύπημα της μοίρας. Είναι απλώς μέρος της συμφωνίας του να είσαι ζωντανός, μια συμφωνία στην οποία έχουν ενταχθεί όλα τα άλλα ζώα σε αυτό τον πλανήτη. Πιστεύω ότι μέρος του λόγου για τον οποίο αγωνιζόμαστε τόσο πολύ να αποδεχθούμε τη δική μας θνητότητα είναι επειδή έχουμε κατασκευάσει την ιδέα για τον εαυτό μας ότι είμαστε κάτι περισσότερο από ζώα. Η αποδοχή της ζωικής μας φύσης θα μας βοηθούσε, πιστεύω, να αποδεχθούμε τη θνητή μας φύση.
― Ισχυρίζεστε, παράλληλα, ότι πολλές ιδιότητες που παραδοσιακά θεωρούνται «ανθρώπινες», όπως η θλίψη ή η συνείδηση του θανάτου, απαντούν επίσης στα ζώα. Πώς αυτή η αναθεώρηση αμφισβητεί τη φιλοσοφική μας κατανόηση περί της θέσης της ανθρωπότητας στο ζωικό βασίλειο; Τι συνέπειες έχει αυτό για τον τρόπο που βλέπουμε τα δικαιώματα των ζώων και την ηθική αντιμετώπισή τους;
― Το καταληκτικό μήνυμα του βιβλίου μου είναι ότι και οι άνθρωποι είναι ζώα, και ότι η έννοια του θανάτου –όπως και η λογική, η χρήση εργαλείων, η ηθική και ούτω καθεξής– δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να σηματοδοτήσει ένα ανυπέρβλητο χάσμα μεταξύ του είδους μας και των υπόλοιπων ζώων. Αυτό έχει ηθικές συνέπειες, διότι η υποτιθέμενη γνωστική υπεροχή της ανθρωπότητας έχει παραδοσιακά χρησιμοποιηθεί για να στηρίξει την άποψη της ανθρώπινης εξαίρεσης και του υπόλοιπου κόσμου της φύσης ως κάτι που είναι απολύτως στη διάθεσή μας και υποταγμένο σε εμάς. Το κλείσιμο του χάσματος ανθρώπου-ζώου βοηθά στην ανατροπή αυτής της άποψης για την ανθρωπότητα ως ανώτερη από τα άλλα είδη.
Πιστεύω ότι μέρος του λόγου για τον οποίο αγωνιζόμαστε τόσο πολύ να αποδεχθούμε τη δική μας θνητότητα είναι επειδή έχουμε κατασκευάσει την ιδέα για τον εαυτό μας ότι είμαστε κάτι περισσότερο από ζώα.
― Τονίζετε την ανθρωποκεντρική προκατάληψη που συχνά συνδέει τη θλίψη με μια περίπλοκη κατανόηση του θανάτου. Πώς προτείνετε να μελετήσουμε τα συναισθήματα των ζώων γύρω από τον θάνατο χωρίς να πέσουμε σε ανθρωπομορφικές ερμηνείες;
― Αυτή η περιγραφή της σκέψης μου πρέπει να διευκρινιστεί. Αυτό που επικρίνω είναι η ανθρωποκεντρική υπόθεση ότι η μοναδική συναισθηματική αντίδραση στον θάνατο που αξίζει να μελετηθεί στα ζώα είναι η θλίψη. Υπερασπίζομαι ότι πρέπει να κρατήσουμε ανοιχτό μυαλό στη δυνατότητα ότι τα ζώα μπορεί να αντιδράσουν στον θάνατο με τρόπους που θα θεωρούνταν πολιτικά μη ορθοί ή ακόμα και ανήθικοι στις ανθρώπινες κοινωνίες, όπως ο κανιβαλισμός ή η νεκροφιλία, και ότι αυτές οι συμπεριφορές μπορεί να είναι απολύτως συμβατές με την κατανόηση του θανάτου. Ο καλύτερος τρόπος να αποφύγουμε τον ανθρωπομορφισμό είναι απλώς να παρατηρούμε τα ζώα και να αποδεχόμαστε αυτό που βλέπουμε χωρίς να προσπαθούμε να τα κατατάξουμε σε ανθρώπινες κατηγορίες.
― Στο ίδιο πλαίσιο, υποστηρίζετε ότι η έννοια του θανάτου στα ζώα μπορεί να μην προϋποθέτει αντίληψη της ζωής. Πώς αυτό το πλαίσιο εντάσσεται στη γενικότερη κατανόηση της νοημοσύνης των ζώων; Εκφράζουν τα ζώα μια κατανόηση του θανάτου ανάλογη με το ανθρώπινο πένθος;
― Το ανθρώπινο πένθος είναι μια συμπεριφορά, δεν είναι κατανόηση του θανάτου. Αφιερώνω μεγάλο τμήμα του βιβλίου μου στον διαχωρισμό των εννοιών της θλίψης και της αντίληψης του θανάτου, διότι είναι διαφορετικές ιδέες, αν και συχνά χρησιμοποιούνται εναλλάξ. Μπορείς να θρηνείς χωρίς να καταλαβαίνεις τον θάνατο και μπορείς να καταλάβεις τον θάνατο χωρίς να θρηνείς. Τα ζώα ορισμένες φορές παρουσιάζουν συμπεριφορές που θυμίζουν το ανθρώπινο πένθος, αλλά πολύ συχνά αντιδρούν στον θάνατο με τρόπους που δεν μπορούν εύκολα να καταταχθούν σε αυτή την κατηγορία – παρ’ όλα αυτά, μπορεί να δείχνουν κατανόηση του θανάτου. Η κατανόηση του θανάτου με ελάχιστους όρους σημαίνει το να κατανοείς ότι αυτός που πέθανε δεν θα επιδεικνύει πλέον λειτουργίες ζωής. Αυτό προϋποθέτει μια σειρά από προσδοκίες για το τι κάνουν συνήθως τα ζωντανά όντα, κάτι που έχει μεγάλη επιβιωτική αξία για τα ζώα στη φύση, που μπορεί είτε να είναι θηρευτές είτε θηράματα, και έτσι πρέπει να παρακολουθούν συνεχώς όσους βρίσκονται στο περιβάλλον τους για να εντοπίζουν απειλές και ευκαιρίες.
Υπερασπίζομαι ότι πρέπει να κρατήσουμε ανοιχτό μυαλό στη δυνατότητα ότι τα ζώα μπορεί να αντιδράσουν στον θάνατο με τρόπους που θα θεωρούνταν πολιτικά μη ορθοί ή ακόμα και ανήθικοι στις ανθρώπινες κοινωνίες, όπως ο κανιβαλισμός ή η νεκροφιλία, και ότι αυτές οι συμπεριφορές μπορεί να είναι απολύτως συμβατές με την κατανόηση του θανάτου.
― Στην αναφορά σας περί συγκριτικής θανατολογίας (οι αντιδράσεις των ζώων ως όχημα κατανόησης του θανάτου), θεωρείτε ότι τα ζώα, σε αντίθεση με τους ανθρώπους που συχνά κρύβουν τον θάνατο, τον αντιμετωπίζουν ως καθημερινή πραγματικότητα στη φύση. Πώς πιστεύετε ότι αυτή η συνεχής έκθεση στον θάνατο επηρεάζει τις κοινωνικές δομές και τις στρατηγικές επιβίωσης των διαφόρων ειδών; Πιστεύετε ότι τα ζώα αναπτύσσουν συναισθηματική ανθεκτικότητα ή αποστασιοποίηση λόγω αυτής της έκθεσης;
― Αυτή είναι μια καλή ερώτηση, αλλά νομίζω ότι είναι πολύ νωρίς για να πούμε κάτι τέτοιο. Μόλις ξεκινήσαμε να μελετάμε τη σχέση των ζώων με τον θάνατο με συστηματικό τρόπο, και η έρευνα μέχρι τώρα έχει καθοδηγηθεί από ανθρωποκεντρικούς στόχους, όπως ο εντοπισμός της θλίψης και του πένθους στα ζώα. Ωστόσο, πιστεύω ότι είναι πιθανό τα ζώα που ζουν σε μεγάλες αγέλες υπό τη συνεχή απειλή της θήρευσης και που βλέπουν πολλούς από τους συντρόφους τους να υποκύπτουν, να βιώνουν τον θάνατο με έναν πολύ αποστασιοποιημένο τρόπο, και ίσως γι’ αυτό δεν έχουμε καταγράψει συμπεριφορές πένθους σε αυτά τα είδη.
― Στη μελέτη σας, ωστόσο, περιγράφετε τον τρόπο που ορισμένα ζώα αντιδρούν στον θάνατο με τρόπους που υποδηλώνουν ενσυναίσθηση. Ποια κριτήρια χρησιμοποιείτε για να διακρίνετε τη γνήσια ενσυναισθητική συμπεριφορά από απλές εξελικτικές προσαρμογές, όπως οι αντιδράσεις επιβίωσης στον θάνατο;
― Η ενσυναίσθηση είναι επίσης μια εξελικτική προσαρμογή· ένας μηχανισμός που πολλά ζώα διαθέτουν και βοηθά στη διασφάλιση της γονικής φροντίδας, οπότε αυτός είναι ένας ψευδής διαχωρισμός. Επίσης, δεν είμαι σίγουρη τι εννοείτε με τον όρο «αντιδράσεις επιβίωσης στον θάνατο», αλλά πιθανώς οτιδήποτε στοχεύει στην επιβίωση του ίδιου του ατόμου θα φαίνεται πολύ διαφορετικό από τη φροντίδα που κατευθύνεται προς ένα άλλο άτομο.
Πιστεύω ότι είναι πιθανό τα ζώα που ζουν σε μεγάλες αγέλες υπό τη συνεχή απειλή της θήρευσης και που βλέπουν πολλούς από τους συντρόφους τους να υποκύπτουν, να βιώνουν τον θάνατο με έναν πολύ αποστασιοποιημένο τρόπο, και ίσως γι’ αυτό δεν έχουμε καταγράψει συμπεριφορές πένθους σε αυτά τα είδη.
― Γιατί, τελικά, χρησιμοποιήσατε στη φιλοσοφική σας μελέτη το «αυτή» όταν αναφέρεστε σε ζώα των οποίων το φύλο δεν προσδιορίζεται;
― Δεν ήθελα να χρησιμοποιήσω το συνηθισμένο «αυτό» διότι αποπροσωποποιεί τα ζώα. Στην αναλυτική φιλοσοφία, τον τομέα στον οποίο εργάζομαι, είναι σύνηθες να χρησιμοποιείται το «αυτή» για ανθρώπους ουδέτερους ως προς το φύλο, ώστε να αντισταθμιστεί η μακρά περίοδος της ιστορίας όπου χρησιμοποιήθηκε το «αυτός». Απλώς ακολουθώ αυτό και στην περίπτωση των ζώων, όπως κάνουν πολλοί άλλοι φιλόσοφοι της νοημοσύνης των ζώων ή ηθικοί φιλόσοφοι των ζώων.
