«Ακουμπώ το φλιτζάνι και απευθύνομαι στη σκέψη μου. Η σκέψη μου πρέπει να βρει την αλήθεια. Αλλά πώς; Σκληρή αβεβαιότητα, κάθε φορά που η σκέψη νιώθει να την ξεπερνά ο ίδιος ο εαυτός της, όταν αυτός, ο ερευνητής, είναι ταυτόχρονα και όλη η σκοτεινή χώρα που πρέπει να ερευνήσει και όπου όλα του τα εφόδια δεν τον βοηθούν σε τίποτα…». Αυτές τις φράσεις του Μαρσέλ Προυστ, από το «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» επέλεξε ο Ηλίας Κούβελας ως αρχή στο νέο του βιβλίο, «Ιχνηλατώντας τα μονοπάτια του εγκεφάλου και του νου», που κυκλοφορεί στις 21 Οκτωβρίου από τις εκδόσεις Καστανιώτη, «γιατί αποδίδει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο το αδιέξοδο που αισθάνεται κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος όταν προσπαθήσει να κατανοήσει με τη σκέψη του τον ίδιο του τον εαυτό. Ενα αδιέξοδο που κατά κάποιον τρόπο αισθανθήκαμε πολλοί από εμάς στην αρχή μιας επιστημονικής πορείας, η οποία είχε σαν τελικό στόχο την κατανόηση των νοητικών λειτουργιών του ανθρώπου».
Πράγματι, ο ομότιμος καθηγητής Φυσιολογίας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Πατρών (όπου διετέλεσε διευθυντής του Εργαστηρίου Φυσιολογίας) εδώ και δεκαετίες κάνει ακριβώς αυτό: μελετά τον μηχανισμό των αλλαγών που οδηγούν στη διαμόρφωση, στην ωρίμανση και στη γήρανση του εγκεφάλου· παρακολουθεί τη φυσική πορεία του εγκεφάλου στον χρόνο και τους ενδογενείς και εξωγενείς παράγοντες που αφήνουν το αποτύπωμά τους πάνω του.
– Ενα βιβλίο για τον ανθρώπινο εγκέφαλο – γιατί;
– Γιατί είναι η πλέον πολύπλοκη δομή που υπάρχει στο σύμπαν. Είναι εξαιρετικά δύσκολο να αποκωδικοποιήσουμε τη δομή και τη λειτουργία του εγκεφάλου, διότι σε πλήρη αντίθεση με τα προϊόντα της τεχνητής νοημοσύνης, δεν δημιουργήθηκε προκειμένου να επιτευχθεί ένας συγκεκριμένος στόχος με βάση τις αρχές ενός σχεδιασμού. Είναι αποτέλεσμα διαδικασιών που πραγματοποιήθηκαν μέσα στα εκατομμύρια χρόνια της εξέλιξης.
– Σε ποιο κοινό στοχεύει αυτό το βιβλίο;
– Σε επαρκείς αναγνώστες και επαρκείς δεν είναι μόνο οι ειδικοί είναι ένας πολύ μεγάλος αριθμός ανθρώπων με κοινό χαρακτηριστικό ότι δεν εντάσσονται στο διογκούμενο κύμα του ανορθολογισμού και της εχθρότητας προς την επιστήμη.
– Οι ρίζες της σύγχρονης νευροεπιστήμης βρίσκονται στην αρχαία Ελλάδα, γράφετε. Δηλαδή;
– Ο Αλκμαίων ο Κροτωνιάτης ήδη από τον 5ο αιώνα π.Χ. ήταν ο πρώτος που αναγνώρισε τον εγκέφαλο ως κεντρικό όργανο με το οποίο συνδέονται όλες οι αισθήσεις η διαφορά ανάμεσα στον άνθρωπο και τα ζώα, έλεγε, είναι ότι ο άνθρωπος κατανοεί ενώ τα ζώα απλώς αισθάνονται. Εναν αιώνα μετά, ο Ιπποκράτης διατύπωσε τη θεωρία ότι «η ευχαρίστηση, η χαρά και το γέλιο, αλλά και η θλίψη, ο πόνος, η λύπη και τα δάκρυα προέρχονται από τον εγκέφαλο και μόνο από αυτόν. Μέσω αυτού σκεφτόμαστε και καταλαβαίνουμε, βλέπουμε και ακούμε, διακρίνουμε το άσχημο από το όμορφο, το ευχάριστο, το καλό από το κακό». Ο ίδιος υποστήριξε, μάλιστα, ότι η επιληψία δεν είναι «ιερά νόσος», όπως πιστευόταν, αλλά διαταραχή της λειτουργίας του εγκεφάλου. Οι θέσεις αυτές τον καθιστούν πρόδρομο της σύγχρονης νευροεπιστήμης.
Ο Αλκμαίων ο Κροτωνιάτης ήδη από τον 5ο αιώνα π.Χ. ήταν ο πρώτος που αναγνώρισε τον εγκέφαλο ως κεντρικό όργανο με το οποίο συνδέονται όλες οι αισθήσεις.
– Ποια περίοδο της ανθρώπινης εξέλιξης βρίσκετε πιο ενδιαφέρουσα από πλευράς ανάπτυξης του εγκεφάλου και γιατί;
– Ηταν συγκλονιστική η ανάδυση στη φύση του Homo habilis. Αυτός ο μακρινός πρόγονός μας, που έζησε πριν από 2,5 εκατομμύρια χρόνια στις σαβάνες της σημερινής Αιθιοπίας και της Κένυας, διέθετε αυτοσυνείδηση, δηλαδή ικανότητα μετάβασης από το παρόν στο μέλλον μέσα από τη χρήση της εμπειρίας του παρελθόντος και τη σύλληψη αφηρημένων εννοιών, κάτι που αποτελεί βασική ιδιότητα της νόησης του ανθρώπου. Μέσα σ’ αυτή τη διαδικασία περιλαμβάνεται και η καθοριστική για τη δόμηση του εγώ, αλλά και κορυφαίων χαρακτηριστικών του πολιτισμού, επίγνωση του επερχόμενου θανάτου. Ο επόμενος σημαντικός σταθμός στην εξέλιξη του ανθρώπινου είδους είναι, κατά τη γνώμη μου, η δημιουργία της γλώσσας στον Homo sapiens, πριν από περίπου 40.000 χρόνια. Αυτό συνέπεσε, όπως απέδειξε η ερευνητική ομάδα του Σουηδού γενετιστή Σβάντε Πέμπο (βραβείο Νομπέλ Ιατρικής και Φυσιολογίας 2022), με την ταχύτατη επέκταση της ανθρώπινης παραλλαγής του γονιδίου FoxP2 στο σύνολο του ανθρώπινου πληθυσμού. Η πρωτεΐνη αυτού του γονιδίου έχει σημαίνοντα ρόλο στην εκφορά του λόγου.
– Ποιο είναι το πιο συναρπαστικό πράγμα που έχετε μάθει για τον ανθρώπινο εγκέφαλο κατά τη διάρκεια της επιστημονικής σας πορείας;
– Ξεχωρίζω τρία: τις ανακαλύψεις από τους Πιερ Πολ Μπροκά και Καρλ Βέρνικε των εγκεφαλικών περιοχών που σχετίζονται με την εκφορά και κατανόηση του λόγου (τον 19ο αι.) και από τον Σαντιάγο Ραμόν ι Καχάλ των συνάψεων που υπάρχουν μεταξύ των νευρικών κυττάρων του εγκεφάλου (τον 20ό αι.), αλλά και την πτώση του δόγματος ότι στον εγκέφαλο του ενηλίκου δεν είναι δυνατόν να δημιουργηθούν νέα νευρικά κύτταρα.
– Και ποια είναι τα μεγαλύτερα άλυτα αινίγματα για τους νευροεπιστήμονες;
– Η κατανόηση της παθοφυσιολογίας των κύριων διαταραχών του νου, δηλαδή της σχιζοφρένειας και της διπολικής ψύχωσης. Η εις βάθος κατανόηση των μηχανισμών εγκατάστασης της μακροπρόθεσμης μνήμης. Η αναγνώριση, ει δυνατόν σε κυτταρικό επίπεδο, των περιοχών του προμετωπιαίου φλοιού του εγκεφάλου, οι οποίες υποστηρίζουν την αναγνώριση του νοήματος των ανεξάρτητων λέξεων ή ολόκληρων φράσεων. Κύριο χαρακτηριστικό του ανθρώπινου νου είναι η μεταγνωστική σκέψη, η οποία έχει δύο χαρακτηριστικά. Το πρώτο αναφέρεται στην ικανότητα του ανθρώπου να παρακολουθεί τις ίδιες του τις γνωστικές διαδικασίες και να προβαίνει στις απαιτούμενες αυτορρυθμίσεις και το δεύτερο στην ικανότητα κατανόησης των νοητικών καταστάσεων των άλλων, και του στοχασμού πάνω σε αυτές. Το δεύτερο χαρακτηριστικό απαιτεί την ύπαρξη μηχανισμών επικοινωνίας μεταξύ διαφορετικών εγκεφάλων η κατανόησή τους είναι μεγάλη πρόκληση για τη νευροεπιστημονική έρευνα. Σ’ αυτές τις προκλήσεις για τις νευροεπιστήμες θα προσέθετα μία ακόμη: την κατανόηση των μηχανισμών οι οποίοι μας δίνουν τη δυνατότητα να έχουμε συνείδηση της ύπαρξής μας. Οι νόσοι που δεν έχουν ξεκλειδωθεί είναι πάρα πολλές, οι περισσότερες εντάσσονται στην κατηγορία των αναπτυξιακών-εκφυλιστικών. Η πρόβλεψη – ελπίδα μου για το μέλλον είναι η δυνατότητα γονιδιακής θεραπείας τουλάχιστον για μερικές από αυτές.
Ηθελα να μελετήσω τις λειτουργίες του ανθρώπινου οργανισμού
– Αναφέρετε στο βιβλίο σας ότι, σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες, ψυχολογικά τραύματα των γονέων είναι δυνατόν να επιδράσουν στα παιδιά τους. Με ποιο μηχανισμό συμβαίνει αυτό;
– Ο μηχανισμός είναι οι επιγενετικές τροποποιήσεις στην έκφραση των γονιδίων οι οποίες σχετίζονται με σημαντικές συμπεριφορές, όπως η αντίδραση σε στρεσογόνα ερεθίσματα, πραγματοποιούνται κατά την εμβρυϊκή περίοδο ή κατά τα πρώτα στάδια της ζωής και διατηρούνται και κατά την ενήλικη περίοδο. Εντυπωσιακό παράδειγμα είναι τα αποτελέσματα μελετών που πραγματοποιήθηκαν από την ερευνητική ομάδα της Ρέιτσελ Γιεχούντα: έδειξαν ότι οι απόγονοι από μητέρες που επέζησαν από το Ολοκαύτωμα και έπασχαν από μετατραυματικό σύνδρομο, παρουσιάζουν αύξηση της πιθανότητας εμφάνισης του ίδιου συνδρόμου.
– Ποια προσωπική διαδρομή σας οδήγησε στην Ιατρική;
– Δεν είχα οικογενειακές καταβολές, είμαι ο πρώτος γιατρός στην οικογένεια. Στην Ιατρική με οδήγησε η επιθυμία μου ν’ ασχοληθώ με τη μελέτη των λειτουργιών του ανθρώπινου οργανισμού. Η μελέτη της λειτουργίας του εγκεφάλου υπήρχε θολά στο μυαλό μου, αλλά συγκεκριμενοποιήθηκε πολύ αργότερα. Ετσι, από το τρίτο έτος των σπουδών μου εντάχθηκα στο Εργαστήριο Φυσιολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου υπό την καθοδήγηση του τότε υφηγητή Ανδρέα Γρανίτσα αφιέρωσα μεγάλο μέρος της φοιτητικής μου ζωής στην έρευνα. Καταφέραμε, με τα πενιχρά μέσα που διαθέταμε, να έχουμε δημοσίευση στο Nature!
– Από τους φιλοσόφους και επιστήμονες που αναφέρετε στο βιβλίο, αν μπορούσατε να συναντήσετε μόνο έναν και να του κάνετε μια ερώτηση ποιον θα επιλέγατε και τι θα τον ρωτούσατε;
– Θα επέλεγα τον Σπινόζα, τον φιλόσοφο του 17ου αιώνα, που για να ζήσει λείαινε φακούς, όπως λέει και ο Αριστείδης Μπαλτάς στο πρόσφατο δικό του βιβλίο. Θα τον ρωτούσα πώς συνδέει όσα προφητικά είχε διατυπώσει πριν από σχεδόν τέσσερις αιώνες με τα δεδομένα που έχουν προκύψει από τη σύγχρονη νευροεπιστημονική έρευνα.
– Ποιο βιβλίο της συζύγου σας, Ρέας Γαλανάκη, αγαπάτε περισσότερο;
– Το μυθιστόρημα «Φωτιές του Ιούδα, στάχτες του Οιδίποδα» και τη νουβέλα «Εγώ η Αριάδνη» που περιλαμβάνεται στο βιβλίο «Δυο γυναίκες δυο θεές». Θεωρώ ότι και τα δύο αποτελούν κορυφαίες στιγμές της σύγχρονης λογοτεχνίας. Στο μυθιστόρημα, ο μύθος και η σύγχρονη ζωή συμπλέκονται με αριστουργηματικό τρόπο σ’ ένα ενιαίο σύνολο. Στη νουβέλα, γίνεται με αριστουργηματικό και πάλι τρόπο η ανατροπή του μύθου της Αριάδνης, τον οποίο μας παρέδωσε η ελληνική αρχαιότητα.
