Ενα βιβλίο, μια θεατρική παράσταση. Η έμπνευση κοινή: το έργο και η ζωή της ποιήτριας Μαρίας Πολυδούρη (1902-1930). Στο βιβλίο «Τα ποιήματα» (εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας), που υπογράφει η καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Χριστίνα Ντουνιά, όλα είναι άμεσα: τα ποιήματα, η εργοβιογραφία, οι κριτικές προσλήψεις του έργου της ποιήτριας. Στο θεατρικό έργο με τον τίτλο «Οδός Πολυδούρη», που έγραψε η δημοσιογράφος Ρούλα Γεωργακοπούλου, όλα είναι πιο έμμεσα, πιο λοξά. Η ηρωίδα είναι και δεν είναι η Πολυδούρη, δεν χρειάζεται να διευκρινιστεί. Ακουμπάει όμως στις δικές της αγωνίες, παλεύει με τους φόβους και τα φαντάσματα της ποιήτριας. Βαδίζει στην οδό της Πολυδούρη. Αλλωστε και το σκηνικό στις κλασικές εικόνες και πληροφορίες της ζωής της (φυματικής) Πολυδούρη παραπέμπει: ένα δωμάτιο νοσοκομείου, ο σκελετός μιας παλιάς ξύλινης καρέκλας, χειρόγραφα, κάποιες φωτογραφίες, αποκόμματα εφημερίδων.
Στο πολύ σημαντικό της βιβλίο, η Χριστίνα Ντουνιά παραθέτει όλα τα γνωστά αλλά και άγνωστα έργα της Πολυδούρη. Τα συνοδεύει με ένα επίμετρο που διαβάζεται σαν μυθιστόρημα και ταυτόχρονα «ξαναδιαβάζει» την Πολυδούρη πέρα και έξω από τους μύθους που τη συνοδεύουν ώς σήμερα. Επιχειρεί να αγγίξει την προσωπικότητά της και ό,τι τη διαμόρφωσε και όχι όσα την ακολούθησαν ως εικόνα, κυρίως λόγω του απελπισμένου έρωτά της με τον Κώστα Καρυωτάκη και του πολύ πρώιμου θανάτου της.
Ζητήσαμε από τη Χριστίνα Ντουνιά να παρακολουθήσουμε μαζί την παράσταση «Οδός Πολυδούρη» και αμέσως μετά να μιλήσουμε για ό,τι είδαμε στη σκηνή του θεάτρου, αλλά και για όλα εκείνα με τα οποία καταπιάστηκε στο βιβλίο της. Κυρίως για όσα άφησε ως κληρονομιά στη λογοτεχνία και στη σκέψη των σημερινών αναγνωστών η τραγική ποιήτρια.
– «Οδός Πολυδούρη». Ενα σύγχρονο θεατρικό κείμενο. Με ποιον τρόπο συνομίλησε με τον κόσμο της Μαρίας Πολυδούρη;
– Ο δρόμος και ο τρόπος της Πολυδούρη βρίσκονται στο κέντρο αυτής της θεατρικής παράστασης που ξεφεύγει από τη βιογραφία, αλλά αναδεικνύει ουσιαστικά στοιχεία του έργου και της προσωπικότητας μιας εμβληματικής μορφής του Μεσοπολέμου. Η Ρούλα Γεωργακοπούλου ιχνηλατεί μια βαθύτερη και ουσιαστικότερη συγγένεια πέρα από την κοινή καταγωγή, τους νοτιάδες και τις γειτονιές της Καλαμάτας, το οικογενειακό περιβάλλον και τις φεμινιστικές εμμονές. Στην «Οδό Πολυδούρη» περπατά μια σύγχρονη γυναίκα με τον δικό της βηματισμό, που αναλαμβάνει συνειδητά τον κίνδυνο της ελευθερίας και της προσωπικής δημιουργίας.
Δεν είμαι ειδική στο θέατρο, αλλά πιστεύω ότι η σκηνοθεσία του Θοδωρή Γκόνη και η εξαιρετική ερμηνεία της Ιωάννας Παππά αναδεικνύουν τη διπλή αναζήτηση που συνέχει το φαινομενικά αποσπασματικό κείμενο και προβάλλουν τα κεντρικά μοτίβα γύρω από τα οποία υφαίνεται ο διάλογος, η αδελφική συνομιλία που επιχειρεί η συγγραφέας με τη Μαρία Πολυδούρη. Διάλογος δύσκολος, επώδυνος και κάποτε ερμητικός ανάμεσα στη ζωντανή φωνή που ψάχνει απαντήσεις και στην αινιγματική σιωπή ή τη μνημειωμένη γραφή μιας ποιήτριας που έχει περάσει στην περιοχή του μύθου.
Διείσδυση
– Το θεατρικό έργο δείχνει και τον τρόπο με τον οποίο έχουν διεισδύσει στους προβληματισμούς των Νεοελλήνων η τέχνη και η προσωπικότητα της Μ.Π.; Εχετε συναντήσει άλλα παραδείγματα στη σύγχρονη τέχνη;
– Η «Οδός Πολυδούρη» δείχνει πώς η παλαιότερη λογοτεχνία μπορεί να γονιμοποιήσει τη σύγχρονη τέχνη. Η ποιήτρια δεν είναι πρότυπο προς μίμηση, αυτό θα οδηγούσε τελικά στην παρερμηνεία της ζωής και του έργου της, αλλά παράδειγμα ενός ανεπανάληπτου τρόπου για το πώς ένας καλλιτέχνης μπορεί να είναι ο εαυτός του και συγχρόνως να εκφράζει τον καιρό του. Τελευταία, σημειώνεται πράγματι μια διακαλλιτεχνική στροφή προς την Πολυδούρη, που αποτυπώνεται στη σύγχρονη ποίηση, στις μελοποιήσεις των ποιημάτων της ή σε πίνακες ζωγραφικής – σκέφτομαι για παράδειγμα τον Γιάννη Ψυχοπαίδη. Θυμάμαι επίσης την Ολια Λαζαρίδου στην παράσταση «Ηχώ στο χάος». Ή τα ντοκιμαντέρ της αξέχαστης Φρίντας Λιάππα και του Τάσου Ψαρρά, που σκηνοθέτησε την τηλεοπτική σειρά «Καρυωτάκης» με τη Μαρία Κίτσου στον ρόλο της Πολυδούρη. Φυσικά δεν εξαντλώ εδώ το θέμα της δημιουργικής της πρόσληψης, απλά σημειώνω ορισμένους βασικούς της τόπους.
Αλλες όψεις
– Με το βιβλίο σας δεν μας δώσατε μόνο το έργο της Μ.Π. Θελήσατε να μας γνωρίσετε και όψεις της οι οποίες καλύφθηκαν από τον μύθο που τη συνοδεύει μετά τον θάνατό της. Για σας τι θέση έχει η Μ.Π. στα ελληνικά γράμματα; Βρήκε, έστω με καθυστέρηση, τη θέση που αναζητούσε και διεκδικούσε;
– Η ποίηση της Πολυδούρη, κατά τον Τέλλο Αγρα, εκφράζει «την τεθλασμένη της αστραπής που είναι έξω από κάθε γεωμετρία». Η ανάγκη της έκφρασης αναδεικνύεται έτσι ως στοιχείο μιας πρωτότυπης ποιητικής, όπου ο κοινωνικός αντικομφορμισμός, η γενναία αποδοχή του επερχόμενου τέλους και η απουσία καλλιτεχνικής φιλαρέσκειας απελευθερώνουν τη σκέψη και το συναίσθημα. Προσωπικό ύφος, ισχυρή αυτοσυνειδησία και αυθεντική θέαση του κόσμου: είναι τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την πιο συναρπαστική ποιήτρια του Μεσοπολέμου και, ίσως, του εικοστού αιώνα.
– Οι λόγοι που γοητεύει ακόμα είναι ο ρομαντισμός της, η ανεξάρτητη φύση της, η διεκδίκηση της γυναικείας χειραφέτησης, η μελαγχολία στο έργο της;
– Ας προσθέσουμε και την ενότητα ενός έργου φαινομενικά απλού αλλά βαθύτερου στην ουσία του, παραδοσιακού στη φόρμα αλλά μοντέρνου στη διάθεση. Ενα έργο με στίχους γενναίους, ειλικρινείς, τρυφερούς, θυμωμένους, θρηνητικούς, όμορφους, τσακισμένους, μελωδικούς, βραχνούς, που διαβάζεται σαν μια ενιαία σύνθεση. Η ποιήτρια πεθαίνει πολύ νέα, σημαδεμένη ωστόσο από μια εντυπωσιακή πύκνωση εμπειριών. Οπως έγραψε μια φεμινίστρια κριτικός, η Πολυδούρη «είναι μια διανοούμενη που την κυβερνά το ένστικτο». Και φυσικά, της χρωστάμε μερικά από τα ωραιότερα ερωτικά ποιήματα που έχουν γραφτεί στην ελληνική γλώσσα και αυτό θα την κάνει πάντα αξιανάγνωστη.
– Μέσα από τη διδακτική σας εμπειρία στο πανεπιστήμιο, μπορείτε να δώσετε μια εικόνα για το πώς προσεγγίζουν τη Μ.Π. οι νέοι άνθρωποι;
– Η μυθοποιημένη εικόνα της, η συναρπαστική της προσωπικότητα και η ερωτική της σχέση με τον Καρυωτάκη προκαλούν σε μια πρώτη ανάγνωση το ενδιαφέρον των φοιτητών. Επηρεάζουν επίσης ορισμένες αναλογίες με την εποχή μας: οι θεσμοί βρίσκονται σε κρίση, το μέλλον διαγράφεται σκοτεινό, οι βεβαιότητές μας κλονίζονται, «μας διώχνουνε τα πράγματα» και το μόνο που μένει όρθιο είναι η τέχνη. Οι νέοι αναζητούν τις φωνές της ειλικρίνειας και του βιωμένου πάθους. Και αυτό δεν έχει να κάνει με έναν επιφανειακό βιογραφισμό. Η αντοχή της Πολυδούρη στον χρόνο, τώρα που ο μοντερνισμός έχει κλείσει τον κύκλο του, δείχνει ότι κατέθεσε την αλήθεια της μέσα στο νόημα της τέχνης.
Από τον δρόμο του Καρυωτάκη
– Εχετε ήδη κάνει ένα σημαντικό βιβλίο για τον Καρυωτάκη, που τιμήθηκε με κρατικό βραβείο. Το εντονότερο ενδιαφέρον για την Πολυδούρη γεννήθηκε μέσα από εκείνη τη διαδρομή;
– Εφτασα στην ποίησή της μέσα από τον δρόμο του Καρυωτάκη για να διαπιστώσω ότι ενώ επικοινωνεί με την ουσία του έργου του, η ισχυρή της ατομικότητα την προστατεύει από τη μίμηση. Ο απεγνωσμένος έρωτάς τους θα της εμπνεύσει ορισμένα συγκλονιστικά ποιήματα, γραμμένα όμως με τον δικό της πρωτότυπο τρόπο. Ο στίχος «με τ’ όραμα στα μάτια μου, την πεθυμιά στο στόμα» αποδίδει τη διπλή διάσταση ιδεαλισμού και αισθησιασμού, αυθορμησίας και αναστοχασμού που διαπερνά το έργο της, χαρίζοντάς του ταυτότητα και διάρκεια.
Η παράσταση-μονόλογος «Οδός Πολυδούρη» παίζεται στο θέατρο «Βασιλάκου» (Προφ. Δανιήλ 3 και Πλαταιών, Κεραμεικός) από Πέμπτη έως Κυριακή στις 9.15 μ.μ. σε σκηνοθεσία Θοδωρή Γκόνη, με την Ιωάννα Παππά στη σκηνή.
