Βρισκόμαστε στον αύλειο χώρο του Μουσείου Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών στην Πλάκα, κάτω από την Ακρόπολη. Εχει αφόρητη ζέστη και άπνοια, αλλά η συζήτηση, μετά την παράσταση, εξελίσσεται ευχάριστα με ένα παγωμένο ποτήρι κρασί στο χέρι. Οι περισσότεροι θεατές μοιάζουν ξένοι. Τουρίστες. Μόλις παρακολουθήσαμε τον Σωκράτη να απολογείται – στα Αγγλικά. Ο Ελληνοαμερικανός ηθοποιός Γιάννης Σιμωνίδης έχει βγάλει τη μάσκα του (και τα παπούτσια του) και συζητάει με το κοινό.
– Ηθελε ο Σωκράτης να πεθάνει; τον ρωτάει μια μεσήλικη γυναίκα στην πρώτη σειρά του ακροατηρίου.
– Εσείς τι νομίζετε;
– Ναι, νομίζω. Νομίζω πως δεν προσπάθησε αρκετά να πείσει τους ενόρκους.
– Τότε ίσως δεν έπαιξα αρκετά καλά το ρόλο μου… Είναι και η ζέστη σήμερα…
Μετά από 420 παραστάσεις σε 20 χώρες, ο Γιάννης Σιμωνίδης μπορεί και αυτοσαρκάζεται με άνεση. Οπως λέει, «ο ίδιος ο Σωκράτης είχε χιούμορ και δεν έπαιρνε τον εαυτό του πολύ σοβαρά».
Η ιδέα για μια παράσταση-συζήτηση γύρω από τον Σωκράτη ξεκίνησε το 2001 (Ετος Σωκράτη της UNESCO), όταν ο κεφαλονίτικος σύλλογος «Κέφαλος» τον προσέγγισε να διαβάσει την «απολογία» στην παροικία της Αστόρια. Ο Σιμωνίδης «ερωτεύτηκε το έργο αγρίως» και, δεκαπέντε χρόνια αργότερα, εξακολουθεί να το παίζει σε δική του μετάφραση σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης. Σε κορυφαία πανεπιστήμια όπως το Yale, το Harvard και το Columbia, στην Οξφόρδη και στο Κέιμπριτζ, στη Μόσχα, στο Στρασβούργο, στη Νέα Ζηλανδία -όπου ανάμεσα στο ακροατήριο βρέθηκαν και συγκινημένοι απόγονοι Μαορί που πολέμησαν στη Μάχη της Κρήτης- αλλά και στη Λευκωσία και στην Αθήνα. Πριν από λίγες ημέρες, αποσπάσματα της παράστασης έδειξε το αμερικανικό κανάλι εθνικής εμβέλειας PBS στη νέα σειρά «The Greeks».
Δεν είναι κουραστικό να παίζει κανείς στην ίδια παράσταση επί τόσα χρόνια; τον ρωτάω. «Δεν είναι μόνο η παράσταση. Το άλλο ήμισυ είναι η συζήτηση. Ανεξάρτητα από το ποιος ήταν ο Σωκράτης ή ακόμα και εάν υπήρξε μόνο στη λογοτεχνική φαντασία του Πλάτωνα, εκείνο που εξακολουθεί να με ενδιαφέρει είναι ότι μιλούσε για τα βασικά πράγματα που συναντάμε σε οποιαδήποτε θεωρία περί ηθικής – τα ίδια πράγματα που βρίσκουμε στη Βίβλο ή και στον Κομφούκιο».
Οπως; «Οπως να μην κρίνεις τον συνάνθρωπό σου και την κοινωνία πριν αποκτήσεις κάποια γνώση του εαυτού σου. Διότι, όπως έλεγε ο Σωκράτης στην απολογία του, “ο μόνος λόγος που δεν πράττουμε σωστά είναι επειδή δεν ξέρουμε πόσο καλοί είμαστε”».
Ο Γιάννης Σιμωνίδης ζει στην Αμερική τα τελευταία 50 χρόνια. Μοναχογιός μιας Κωνσταντινουπολίτισσας μάνας, που τον μεγάλωσε μόνη της με πολλές θυσίες και αντίστοιχη αυστηρότητα, έφυγε από την Αθήνα σε ηλικία 19 ετών, με υποτροφία από το Κολλέγιο Αθηνών, για να σπουδάσει Διεθνείς Σχέσεις στο Yale. Αλλά πολύ σύντομα άλλαξε πορεία και γράφτηκε στο θεατρικό τμήμα. Η αγάπη του για το θέατρο είχε ξεκινήσει στο Γυμνάσιο, όπου είχε διδαχθεί «Οιδίποδα» από την παγκοσμίου φήμης δραματική ηθοποιό Κατίνα Παξινού. Η Παξινού, έχοντας καταλάβει ότι ο μικρός μαθητής της ήταν «φτωχαδάκι», τον γύριζε στο σπίτι του η ίδια με το αυτοκίνητό της και του αγόραζε σοκολάτες από το περίπτερο.
Ο Σιμωνίδης τα κατάφερε καλά στην Αμερική. Αποφοίτησε από το μεταπτυχιακό Yale School of Drama, δούλεψε στη Νέα Υόρκη ως ηθοποιός και σκηνοθέτης (σε μία από τις πρώτες του παραστάσεις σκηνοθέτησε την 20χρονη Μέριλ Στριπ στο ρόλο της Candida του Bernard Shaw και, ναι, «φυσικά όλοι ήταν από τότε ερωτευμένοι μαζί της»), έγινε καθηγητής και αργότερα διευθυντής της Δραματικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης. Το 1979 ίδρυσε το «Ελληνικό Θέατρο». Επί 37 συναπτά έτη παρουσιάζει κλασικά και σύγχρονα έργα στο αγγλόφωνο και ελληνόφωνο κοινό: Καμπανέλλη και Κορρέ, αλλά και Καζαντζάκη, Καβάφη, Κορνάρο, Μακρυγιάννη, Αισχύλο, Σοφοκλή, Ευριπίδη, Αριστοφάνη και Πλάτωνα.
«Οι Αμερικανοί», λέει, «έχουν καταλάβει τα πλεονεκτήματα μιας κλασικής παιδείας. Ο Μπιλ Γκέιτς έχει πει ότι περισσότερα έχει μάθει μόνος του διαβάζοντας Αριστοτέλη ή Πλάτωνα παρά σε όλα τα σεμινάρια μάνατζμεντ που έχει παρακολουθήσει. Eνώ στην Ελλάδα -πέρα από τα σχολεία και τα πανεπιστήμια- δεν έχω ακούσει κανέναν να αναφέρεται σε αυτόν τον τεράστιο πλούτο που έχουμε. Εχουμε μείνει στα τουριστικά T-shirts με το σλόγκαν “εν οίδα”». Δεν κατηγορώ κανέναν. Το μόνο που προτείνω είναι να αξιοποιήσουμε αυτή την τρομερή μας κληρονομιά. Ο Σωκράτης δεν έδινε οδηγίες για το ποια είναι η σωστή ζωή, αλλά έκανε ερωτήσεις. Ο Σωκράτης είπε ότι η αλήθεια είναι μέσα μας και είναι διαφορετική για τον καθένα».
Τον ίδιο τον έχει βοηθήσει η αφοσίωσή του στη διδασκαλία του Σωκράτη να ζει μια σωστή ζωή; «Δεν ξέρω εάν έχω γίνει καλύτερος άνθρωπος. Αλλά νομίζω ότι ο Σωκράτης με έχει κάνει καλύτερο μαθητή της ζωής». Αυτό είναι το μυστικό; επιμένω. «Δεν ξέρω εάν αυτό είναι το μυστικό. Αυτό έγινε σ’ εμένα».
Μισό αιώνα μακριά από την Ελλάδα, ο Σιμωνίδης δηλώνει ότι νιώθει λίγο πιο άνετα παίζοντας την παράσταση στα Αγγλικά απ’ ό,τι στα Ελληνικά. «Αλλά υπάρχει και μια άλλη διαφορά», τονίζει. «Στα Ελληνικά, λόγω της σοβαρότητας με την οποία οι Ελληνες παίρνουμε τον Σωκράτη, τα ακροατήρια είναι πιο μαζεμένα και δεν το διασκεδάζουν τόσο όσο τα ξένα ακροατήρια. Οπότε πέφτω και εγώ σε μια σοβαρότητα, η οποία όμως δεν είναι μέσα στην ψυχή μου». Μήπως λοιπόν οι Ελληνες παίρνουμε τους εαυτούς μας… λίγο πιο σοβαρά από ό,τι πρέπει; τον ρωτάω. Μήπως μας διακατέχει μια δόση σοβαροφάνειας; «Είμαστε πολύ καλοί στη φάρσα.
Αλλά δεν έχουμε στην κουλτούρα μας τις λεπτές διαφορές στο λόγο ή στην έκφραση. Βέβαια, όταν παίζω τον Σωκράτη στα Ελληνικά και βλέπω τους συμπατριώτες μου στο κοινό, βγαίνουν άλλα πράγματα: βγαίνει ένα πάθος από τα σωθικά μου που δεν νιώθω σε άλλες χώρες. Νομίζω ότι οι Ελληνες κουβαλάμε το πάθος μέσα μας. Είναι στη μνήμη της ράτσας μας. Το βλέπω και στους Ελληνοαμερικανούς της δεύτερης γενιάς. Δεν θα ξεχάσω ποτέ την Ολυμπία Δουκάκη -η οποία σημειωτέον δεν μιλούσε παρά ελάχιστα Ελληνικά- να παίζει την Κλυταιμνήστρα. Στην αρχή μού έλεγε: “Γιάννη μου, δεν μπορώ να το κάνω, γιατί να μην το κάνουμε στα Αγγλικά;”. Αλλά επέμεινα και μετά την πρώτη παράσταση ήρθε με δάκρυα στα μάτια και μου είπε ότι είχε έρθει να τη δει όλη η οικογένειά της και δεν μπορούσε να πιστέψει ότι έκρυβε μέσα της αυτούς τους ήχους της γλώσσας!»
Ο Σιμωνίδης ανήκει σε μια μακρά σειρά Ελληνοαμερικανών που κάνουν (και έκαναν) σημαντική καριέρα στην Αμερική, αλλά είναι σχεδόν άγνωστοι στην Ελλάδα. Οπως ο σκηνοθέτης Νίκος Ψαχαρόπουλος, που άφησε ιστορία ως διευθυντής του θεάτρου Williamstown στη Μασαχουσέτη και υπήρξε και δάσκαλός του. Αλλά ακόμα και η βραβευμένη με Οσκαρ ενδυματολόγος Θεώνη Βαχλιώτη-Aldredge, η οποία αγαπούσε το Ελληνικό Θέατρο και ήταν και η ενδυματολόγος της παράστασης «Socrates Now», πέθανε με το παράπονο ότι δεν προσεκλήθη ποτέ να «κάνει κάτι στην Ελλάδα».
Παντελής έλλειψη πολιτιστικής πολιτικής, που φυσικά δεν εντυπωσιάζει στην Ελλάδα της κρίσης. Αλλά ούτε και για τα χρόνια πριν από αυτήν. (Σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες, το Ιδρυμα του Ελληνικού Πολιτισμού στην 5η Λεωφόρο της Νέας Υόρκης είχε ξεμείνει από… χαρτί τουαλέτας ήδη από τη δεκαετία του ’90.) Η ζωή όμως, όπως και η φύση, απεχθάνεται τα κενά. Στην περίπτωση της διάδοσης της πολιτιστικής και εθνικής μας κληρονομιάς στις ΗΠΑ, το κενό του κράτους επιχειρεί πολλές φορές να αναπληρώσει η Εκκλησία. Ο Σιμωνίδης υπήρξε επί χρόνια στενός συνεργάτης του Αρχιεπισκόπου Αμερικής Ιακώβου. Διετέλεσε διευθυντής Τηλεπικοινωνιών της Αρχιεπισκοπής και από αυτήν τη θέση παρήγαγε τουλάχιστον 80 ντοκιμαντέρ για την Ελλάδα και την Ορθοδοξία. Τα μισά θρησκευτικά και τα μισά λαϊκά, τονίζει ο ίδιος. Ενα από αυτά, το «Φως έτι λαμπρόν» (A Light Still Bright), με θέμα την ελληνική κοινότητα της Πόλης και το Οικουμενικό Πατριαρχείο, τιμήθηκε με βραβείο Εμμυ.
Πώς ήταν λοιπόν ο «Ιάκωβος»; «Ηταν αμφιλεγόμενος άνθρωπος. Ξέρω ότι υπάρχουν πολλές ιστορίες για την περίοδο της χούντας, αλλά εγώ δεν ήμουν τότε στον κύκλο του ούτε μου τις διηγήθηκε ποτέ. Ο Ιάκωβος ήταν αρχηγός κράτους. Δηλαδή μπροστά πήγαινε ο Ιάκωβος και σηκώνονταν όλοι και από πίσω ακολουθούσε ο Τζορτζ Μπους, ο πρόεδρος των ΗΠΑ, σαν… υπασπιστής του».
Δεν ήταν δύσκολο να διατηρήσετε την ανεξαρτησία σας ως δημιουργός κοντά του; «Ποτέ δεν επενέβη στη δουλειά μου. Ηξερε ότι δεν ήμουν… σταυροκοπούμενος και νομίζω ότι γι’ αυτόμε διάλεξε. Μου είχε πει ότι ήθελε να δοθεί η ιστορία μας αντικειμενικά, στο πλαίσιο όλων των άλλων θρησκειών, ώστε οι άνθρωποι να θέλουν να την ακούσουν. Είχα ιδιαίτερη σχέση μαζί του, διότι από την αρχή υιοθέτησε και λάτρεψε αυτό που έκανα.
Δεν ήταν λίγες οι φορές που στο θεατράκι μου στους 28 Δρόμους, ο Ιάκωβος και ο Καζάν κάθονταν στο σκοτάδι πλάι-πλάι, χωρίς συνοδεία, και παρακολουθούσαν τις πρόβες συγκινημένοι».
Οσα χρόνια και εάν λείψουν από την πατρίδα, οι περισσότεροι Ελληνοαμερικανοί νοιάζονται και στενοχωριούνται για την Ελλάδα. «Βλέπω ότι ο πήχυς έχει κατέβει και αυτό είναι τραγικό, παρόλο που το καταλαβαίνω.
Εκείνο που με στενοχωρεί είναι μια γενική αδράνεια και παραίτηση. Τα ρίχνουμε στην Ευρώπη… Στους πολιτικούς μας που είναι διεφθαρμένοι… Εγώ δεν μπορώ να ζήσω έτσι. Μέχρι τη στιγμή που θα πεθάνω, θα προσπαθώ να αλλάξω τα πράγματα».
Πώς; «Δεν ξέρω τις απαντήσεις, αλλά πρέπει να ξεκινήσει ο διάλογος. Ξέρετε… Σιγά-σιγά συνειδητοποιώ ότι δεν είμαι τόσο ηθοποιός όσο γραφιάς και… ακτιβιστής. Δηλαδή το θέατρο είναι η πρόσκληση και η αφορμή για τη συζήτηση».
Η παράσταση «Σωκράτης τώρα» θα παίζεται μέχρι 24 Ιουλίου και είναι παραγωγή του Ελληνικού Θεάτρου της Νέας Υόρκης και της Visionary Culture.
