Κύριε διευθυντά
Διάβασα στα «Γράμματα Αναγνωστών» (6/8/2022) το επαινετικό σχόλιο της αγαπητής μου συναδέλφου Μάρως Καρδαμίτση-Αδάμη για τις αθηναϊκές «ξεναγήσεις» του Νίκου Βατόπουλου και επικροτώ όσα αναφέρει για την ποιότητα και το ύφος που αυτές διατυπώνονται στη στήλη «Πτυχές». Με δεδομένες την ευαισθησία και τη διακριτική μαχητικότητά του, ο Νίκος Βατόπουλος συμβάλλει, με τον δικό του τρόπο, στην ανάδειξη και διατήρηση των λίγων πια δειγμάτων της νεότερης αρχιτεκτονικής κληρονομιάς μας. Γνωρίζοντας την ευθυκρισία της επιστολογράφου, παίρνω την ευκαιρία να σχολιάσω και να συμπληρώσω όσα γράφει, αναφερόμενη στο απελευθερωτικό για την αρχιτεκτονική σκέψη μοντέρνο κίνημα.
Το χαρακτηρίζει «…τη σημαντικότερη περίοδο της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής… κατά την οποία οι αρχιτέκτονες καταφέρνουν να ενσωματώσουν τα νέα διδάγματα και να δημιουργήσουν μια καθαρή, απλή ελληνική αρχιτεκτονική, χωρίς να χρειαστεί να μιμηθούν αρχαία πρότυπα». Υπονοώντας, βέβαια, ότι τα έργα του νεοκλασικισμού ήταν προϊόντα μίμησης των κλασικών προτύπων. Δεν είναι έτσι ακριβώς. Είναι γνωστό ότι τόσο ο νεοκλασικισμός όσο και ο μοντερνισμός ήταν εισαγόμενα καλλιτεχνικά ρεύματα γερμανικής κυρίως προέλευσης (Βαυαροί δημιούργησαν τα νεοκλασικά – γερμανικής προέλευσης και το Bauhaus). Και τα δύο αυτά ρεύματα έχουν κοινά σημεία τη ρήξη με το άμεσο παρελθόν τους και τις προτάσεις νέων αισθητικών κανόνων. Και τα δύο είχαν έντονη ιδεολογική – πολιτική φόρτιση. Οι προτάσεις τους και τα αρχιτεκτονικά πρότυπα που διαμορφώθηκαν στο εξωτερικό χρησιμοποιήθηκαν με μαεστρία από αρχιτέκτονες ή μαστόρους και, προσαρμοσμένα στο ελληνικό μέτρο και ύφος, δημιούργησαν και στις δύο χρονικές φάσεις επικράτησης των ρυθμών (19ος και 20ός αιώνας) μια εξίσου θαυμαστή και μοναδική ελληνική εκδοχή των ξένων προτύπων.
Η έγκριτη συνάδελφος επισημαίνει τη «συγκίνηση που προκαλούν τα έργα… του λαϊκού νεοκλασικισμού». Και δικαίως θα έλεγα, καθώς αυτό οφείλεται στην αισθητική αντοχή του ρυθμού στον χρόνο, βασισμένη στην εκφραστικά πλούσια εξελικτική πορεία που διέγραψε και, απλοποιημένος, ανανέωσε την κατά τόπους αρχιτεκτονική μορφή της κατοικίας. Δεν είχε την ίδια εξέλιξη ο μοντερνισμός. Οι ριζοσπαστικής σύλληψης προτάσεις του σε συνδυασμό με το καινούργιο επαναστατικό υλικό, το μπετόν αρμέ, ώθησαν την αρχιτεκτονική σε απρόσμενους δρόμους. Ομως το φτηνό, εύκολο και γρήγορο κατασκευαστικό σύστημα που πρόσφερε το νέο υλικό, διευκόλυνε την παραγωγή των κακέκτυπων του μοντέρνου στυλ. Είναι λοιπόν δικαιολογημένη μια αμφισβήτηση της αισθητικής ποιότητας των κτισμάτων που συμπεριλαμβάνονται συλλήβδην στα «μοντέρνα» με μόνο κριτήριο τη χρονική τους προέλευση ή και κάποια τυπικά χαρακτηριστικά, όπως π.χ. ένα «έρκερ». Υπάρχουν εξαιρετικά παραδείγματα στη χώρα μας, που εκφράζουν με απόλυτη ευκρίνεια τις καθαρές συνθετικές αρχές και τις αισθητικές αξίες που διακήρυξε ο ευρωπαϊκός μοντερνισμός. Αν βάλουμε τις προτεραιότητες της διατήρησης της νεότερης κληρονομιάς μας σε ρεαλιστική βάση και θέσουμε κριτήρια επιλογής που αναδεικνύουν την ιστορική, κοινωνική, αισθητική σημασία του κάθε κτίσματος ή του κάθε συνόλου, κερδισμένη θα βγει η αρχιτεκτονική κληρονομιά μας. Οι λανθασμένες απόψεις του παρελθόντος περί της «καλής» ή της «κακής» παράδοσης μας στέρησαν οπό αισθητικό περιβάλλον και κατέστρεψαν τεκμήρια της ιστορικής και πολιτιστικής εξέλιξης της πόλης μας.
