Κύριε διευθυντά
Πρόσφατα έγινε συνέδριο στο Πανεπιστήμιο Αθηνών αφιερωμένο στα 100 χρόνια της Συνθήκης της Λωζάννης με Ελληνες και Τούρκους ομιλητές. Εντύπωση έκανε η άνεση των Τούρκων ομιλητών, που παρουσίαζαν στις ομιλίες τους διαφορετικές απόψεις και ανοιχτές απορίες. Φυσικό, γιατί δεν είχαν τον πόνο. Η Συνθήκη της Λωζάννης είναι η πρώτη που εισήγαγε στο διεθνές δίκαιο την έννοια της υποχρεωτικής ανταλλαγής των πληθυσμών, βάσει του κριτηρίου της εθνότητας. ∆υστυχώς ακούστηκε στο συνέδριο ότι η Συνθήκη ήταν μια λαμπρή επιτυχία.
Η ιδέα της υποχρεωτικής ανταλλαγής εμφανίστηκε στο τραπέζι των συνομιλιών, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, γύρω στις 15 Οκτωβρίου 1922, ένα μήνα μετά την Καταστροφή. Είναι μέχρι σήμερα άγνωστο εάν είχε την αρχική ιδέα ο Βενιζέλος ή ο Νορβηγός διπλωμάτης Νάνσεν. Συναφές είναι και το ερώτημα εάν δέσμευση από το τουρκικό κράτος των ελληνικών περιουσιών στην Τουρκία, έναντι των καθιερωμένων στρατιωτικών αποζημιώσεων, συμφωνήθηκε τότε για να αποκαλυφθεί αργότερα, ή όχι. Ο γνωστός Ελληνοαμερικανός ιστορικός Πετρόπουλος γράφει υπαινικτικά πολλά εξαιρετικά δυσάρεστα. Πάντως ο Βενιζέλος ως τετελεσμένο γεγονός έλεγε στους εκπροσώπους των προσφύγων το 1928 το χάσιμο των περιουσιών, οπότε αυτοί άρχισαν να εγκαταλείπουν τον πολιτικό τους πατέρα. Η διεθνής βιβλιογραφία για το ’22 στο πλαίσιο των μελετών για τον πρώτο πόλεμο χαρακτηρίζει την ελληνική πολιτική της εποχής βασικά τυχοδιωκτική, και είναι ουσιαστικά άγνωστη στη δημόσια σφαίρα μας. Επίσης, οι αξιολογότερες μελέτες για την ανταλλαγή του Στ. Λαδά, Χάρβαρντ 1932, και του διπλωμάτη Δ. Πεντζόπουλου, 1962, παραμένουν αμετάφραστες και άγνωστες.
Η Καταστροφή του 1922 κατά τη γνώμη μου καθόρισε σε μεγάλο βαθμό την Ελλάδα του 20ού αιώνα. Η θεμελιώδης πολιτική αστάθεια, η διαρκής χαμηλή παραγωγική βάση εκτός της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου, όπου όμως η ανάπτυξη πολεμήθηκε σφοδρότατα και ανατράπηκε, η ιδιότυπη σχέση των πολιτών με το κράτος, είναι νομίζω παιδιά του ’22. Μακάρι να τελειώνουμε με όλα αυτά. Η συμμαχία με τους νικητές των παγκόσμιων πολέμων τον 20ό αιώνα ήταν σημαντική, αλλά, όπως δείχνει η πραγματικότητα, ανεπαρκής για να λύσει τα προβλήματα. Κανένας δεν κάνει τη δουλειά για εσένα.
Υπάρχουν και πιο πικρά θέματα. Ο Βενέζης, μετά το «Νούμερο 31328», όπου περιγράφει την επιβίωσή του στα φοβερά τάγματα εργασίας, στη «Γαλήνη» μιλάει στον πρόλογο για αυτούς που άφησαν πίσω μια ευτυχισμένη ζωή, όπως οι προγονοί μου. Αυτούς που κανείς δεν ρώτησε για δράσεις που τους αφορούσαν, ούτε τους ζήτησε συγγνώμη έναν αιώνα μετά. Το σίγουρο είναι ότι τα πρώτα 40-50 χρόνια των προσφύγων στην Ελλάδα ήταν πάρα πολύ δύσκολα, όπως τραγουδά ο Σαββόπουλος τον πατέρα του τον Μπάτη που «έζησε 50 χρόνια σε κατώι μυστικό». Υπάρχουν και απλά ερωτήματα που δεν μελετώνται. Πόσοι πρόσφυγες, π.χ., εργάστηκαν στο ελληνικό Δημόσιο τα πρώτα 50 χρόνια της προσφυγιάς. Το πολιτικό μας σύστημα, με τις καθολικές ενοχές του και με μια λογική πατρωνίας προς τους πρόσφυγες για δεκαετίες, δεν μπορεί να αντιμετωπίσει το 1922 έναν αιώνα μετά.
Μιχ. Ασημακόπουλος
Καθηγητής ΕΜΠ συνταξιούχος
