Κύριε διευθυντά
«Λόγια που “έγραψαν” στην Πολιτική Οικονομία», θα μπορούσε να είναι ο τίτλος της επιστολής μου. Με αφορμή την ανακοίνωση του υπουργείου Παιδείας, ότι ένα νέο μάθημα Οικονομικών θα διδάσκεται στην Α΄ Λυκείου. Μια ακροθιγής, ομολογουμένως ερασιτεχνική (ούτε καν αντιπροσωπευτική), εύπεπτη και ευσύνοπτη, ωστόσο, περιήγηση στο έργο των κλασικών οικονομολόγων, των τριών τελευταίων αιώνων.
Η αρχή ανήκει, και όχι μόνο χρονολογικά, στον Ανταμ Σμιθ (1723-1790) και στην πιο διαδεδομένη φράση της Πολιτικής Οικονομίας. Την περίφημη «αόρατη χείρα» (πυρήνα του έργου του «O Πλούτος των Εθνών»), η οποία, ως διά μαγείας και μέσω της ελεύθερης αγοράς, επεμβαίνει, ώστε όλοι να είναι ευχαριστημένοι: «Οι εταιρείες να έχουν κέρδη, οι καταναλωτές καλύτερα προϊόντα, οι πολίτες δουλειές και οι κυβερνήσεις φόρους». Αργότερα, ο Σουμπέτερ (1883-1950), αναδομώντας κάπως τη θεωρία της «αόρατης χειρός», θα γράψει: «Ο καπιταλισμός δεν λειτουργεί από μόνος του και κυρίως ανεξέλεγκτος». Για να καταλήξει: «Επειδή η κοινωνία δεν είναι εξ ολοκλήρου κοινωνία της αγοράς, γι’ αυτό η οικονομία μπορεί να είναι». Βεβαίως, και ο ίδιος ο Ανταμ Σμιθ έγραψε επίσης και τη «Θεωρία των ηθικών συναισθημάτων», όπου αποφαίνεται ότι «H αγορά είναι αποτελεσματική, όχι παρά την ύπαρξη της Ηθικής, αλλά ακριβώς χάρη σ’ αυτήν». Από τον Μάντβιλ (1670-1733) και το έργο του «O μύθος των μελισσών», έχουμε την έξοχη φράση: «Private vices – Public benefits»: «Τα ιδιωτικά ελαττώματα στην υπηρεσία του δημοσίου συμφέροντος». Μια μετακύλιση της ορμέμφυτης κακοήθους ατομικής απληστίας σε παράπλευρη δημόσια επωφέλεια. Ο Kέινς (1883-1946) αντιπροσωπεύεται εδώ με έναν, μάλλον προβοκατόρικο, ορισμό του καπιταλισμού:
«Καπιταλισμός είναι το οικονομικό σύστημα, για το οποίο επικρατεί η διάχυτη πεποίθηση ότι οι ανηθικότεροι των ανθρώπων κάνουν τα ανηθικότερα των πραγμάτων προς μεγίστη ωφέλεια του όλου πληθυσμού». Νωρίτερα, ο Mαρξ (1818-1883) είχε διακηρύξει: «Από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του, στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του». Κι ακόμα: «Ενα ίσο δικαίωμα είναι ένα άνισο δικαίωμα για άνιση εργασία». Οι εννοιολογικά καταφανώς αντιφατικές αυτές φράσεις ίσως εξηγούν την κατάρρευση του όλου μαρξιστικού οικοδομήματος. Εκρινα ότι θέση στο κείμενο δικαιούται και μια φράση που θα περίμενε κανείς να έχει διατυπωθεί από κάποια «σοσιαλιστικά χείλη». Η φράση, «Σοσιαλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο», η οποία, όμως, αποδίδεται στον καγκελάριο Ερχαρτ, τον δημιουργό του μεταπολεμικού γερμανικού θαύματος.
Και ερχόμαστε στον Mίλτον Φρίντμαν (1912-2006), της σχολής του Σικάγου, εκπρόσωπο του νεοφιλελευθερισμού, ο οποίος μας παρέδωσε φράσεις όπως: «Η αληθινή και μόνη κοινωνική ευθύνη ενός κερδοσκοπικού οργανισμού είναι να έχει κέρδη και να υπακούει στους νόμους».
«Οι συνθήκες λειτουργίας του ελεύθερου ανταγωνισμού και της αγοράς, ως ethical engines, θα ηθικοποιήσουν από μόνες τους την επιχειρηματική συμπεριφορά». «Το κοινό καλό εξυπηρετείται με τον καλύτερο τρόπο, όταν οι επιχειρήσεις δεν αποσκοπούν σ’ αυτό, αλλά μόνο στην εξασφάλιση του ανταγωνιστικού τους πλεονεκτήματος, που θα τους επιτρέψει να είναι πιο αποδοτικές». «Κανένας δεν ξοδεύει τα χρήματα κάποιου άλλου τόσο προσεκτικά όσο τα δικά του». Υπέρμαχος της αντίθετης άποψης, στη δεκαετία του ’60, ο Γκαλμπρέιθ (1908-2006), θα διακηρύξει ότι οι κυβερνήσεις και η πολιτική διαδικασία θα πρέπει να πάρουν τη θέση της «αόρατης χειρός», στην εξυπηρέτηση του κοινού καλού. Τέλος, αντανακλώντας τη ρεϊγκανο-θατσερική αφ’ υψηλού θεώρηση της οικονομικής ζωής και των αγορών, η παρακάτω φράση είναι αντιπροσωπευτική: «Αν κάτι κινείται φορολόγησέ το. Αν επιμένει ρύθμισέ το. Αν παύει να κινείται επιδότησέ το».
*Βούλα
