Το Εργαστήριο Αναφοράς Ιλαράς και ερυθράς βρίσκεται στο Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ και, υπό την επιστημονική επίβλεψη του Δρ. Ε. Αγγελάκη, Ιατρού Βιοπαθολόγου, Διευθυντή Ερευνών και την τεχνική καθοδήγηση της Δρ. Ε. Χορευτή, Βιολόγου, Ειδική Λειτουργική Επιστήμονας, δραστηριοποιείται στην εργαστηριακή διερεύνηση των ύποπτων κρουσμάτων που προκαλούνται από τους ιούς της ιλαράς και της ερυθράς. Διαπιστεύεται ετησίως από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) και το Ευρωπαϊκό Εργαστήριο Αναφοράς Ιλαράς και Ερυθράς στο Λουξεμβούργο. Η άνοδος των επιβεβαιωμένων κρουσμάτων ιλαράς σε πολλές χώρες της Ευρώπης από τις αρχές του έτους, έχει προκαλέσει έντονη ανησυχία στις Αρχές της Δημόσιας Υγείας της χώρας.
Η ιλαρά είναι μια οξεία ιογενής ασθένεια του αναπνευστικού. Μεταδίδεται μέσω των σταγονιδίων που εντοπίζονται στους βλεννογόνους της μύτης και του φάρυγγα και είναι εξαιρετικά μολυσματική : ένα άτομο το οποίο νοσεί μπορεί δυνητικά να μεταδώσει τον ιό σε τουλάχιστον άλλα οχτώ, ενώ ο ιός SARS-CoV-2 ο οποίος προκαλεί τη COVID-19, σε μόλις τρία. Τα γενικότερα συμπτώματα της λοίμωξης περιλαμβάνουν υψηλό πυρετό – έως 40°C – κακουχία, βήχα και επιπεφυκίτιδα, ενώ χαρακτηριστική είναι η εμφάνιση των κηλίδων Koplik στη στοματική κοιλότητα και η ταχεία εξάπλωση ενός κηλιδοβλατιδώδουςς εξανθήματος σε όλο το σώμα (Εικ.1)
Πρόκειται για σοβαρή ασθένεια, όπου 6 – 20% των ανθρώπων που θα νοσήσουν θα έχουν σαν επιπλοκή ωτίτιδα, διάρροια, ή πνευμονία, ενώ ένας στους 1000 ασθενείς θα αναπτύξει εγκεφαλίτιδα. Μία σπάνια επιπλοκή της νόσου είναι η υποξεία σκληρυντική πανεγκεφαλίτις, η οποία εμφανίζεται έως και επτά χρόνια μετά την λοίμωξη. Επιπροσθέτως, η ιλαρά έχει βαρειά κλινική εικόνα σε άτομα ανοσοκατεσταλμένα όπως, για παράδειγμα, από λοίμωξη από ιό HIV, λευχαιμία, λέμφωμα, κακοήθεια ή ακτινοθεραπεία.
Πρόληψη με εμβολιασμό
Το βασικό μέτρο πρόληψης της νόσου είναι ο εμβολιασμός. Στην Ελλάδα το εμβόλιο εντάχθηκε στο Εθνικό Πρόγραμμα Εμβολιασμών το 1981 με μία δόση, ενώ από το 1999 χορηγούνται δύο δόσεις. Η αποτελεσματικότητα του εμβολίου είναι υψηλή, 93% μετά από την πρώτη δόση και 97% μετά και την δεύτερη, στο πρώτο και πέμπτο έτος ηλικίας αντίστοιχα, ενώ η διάρκεια της ανοσίας είναι ισόβια.
Στην Ελλάδα κυκλοφορούν τα παρακάτω εμβόλια:
- M-M-R VaxPro (Sanofi Pasteur): Εξασθενημένα στελέχη των ιών της ιλαράς (Ender’s/Edmonston) και της παρωτίτιδας (Jeryl Lynn) και εξασθενημένα στελέχη του ιού της ερυθράς (Wistar RA 27/3) που έχουν καλλιεργηθεί σε ανθρώπινα διπλοειδή κύτταρα.
- PRIORIX (GSK): Εξασθενημένα στελέχη των ιών της ιλαράς (Schwarz) και της παρωτίτιδας (RIT 4385 προερχόμενο από το στέλεχος Jeryl Lynn) τα οποία καλλιεργούνται σε ινοβλάστες εμβρύου όρνιθας και του εξασθενημένου στελέχους του ιού της ερυθράς (Wistar RA 27/3) το οποίο καλλιεργείται σε ανθρώπινα διπλοειδή κύτταρα.
- PRIORIX-TETRA (GSK): Περιέχει τα εξασθενημένα στελέχη των ιών της ιλαράς, παρωτίτιδας και ερυθράς όπως και στο PRIORIX, συν το εξασθενημένο στέλεχος του ιού της ανεμευλογιάς (Oka-strain), το οποίο έχει καλλιεργηθεί σε ανθρώπινα διπλοειδή κύτταρα.
Σύμφωνα με τις οδηγίες της Εθνικής Επιτροπής Εμβολιασμού και την αντίστοιχη Εγκύκλιο που εξέδωσε στις 9 Φεβρουαρίου του τρέχοντος έτους η Αναπληρώτρια Υπουργός Υγείας Ειρήνη Αγαπηδάκη συστήνονται τα παρακάτω :
- Σε παιδιά και εφήβους συστήνονται 2 δόσεις του εμβολίου MMR, με τη 2η δόση να χορηγείται σε ηλικία 24–36 μηνών (μπορεί όμως να χορηγηθεί και νωρίτερα, αρκεί να έχουν περάσει 4 εβδομάδες μετά την πρώτη δόση). Και οι δύο δόσεις πρέπει να χορηγούνται μετά το12ο μήνα ζωής. Παιδιά και έφηβοι που δεν έχουν εμβολιασθεί με τη 2η δόση πρέπει να αναπληρώσουν το ταχύτερο δυνατόν.
- Σε περιόδους επιδημίας μπορεί να γίνεται εμβολιασμός με MMR από την ηλικία
των 6 μηνών. Στην περίπτωση αυτή, θα πρέπει να επανεμβολιάζονται με 2 δόσεις
MMR μετά την ηλικία των 12 μηνών σύμφωνα με το χρονοδιάγραμμα. Βρέφη ηλικίας 6 έως 11 μηνών που πρόκειται να επισκεφτούν χώρες στις οποίες
ενδημούν η ιλαρά, η παρωτίτιδα και η ερυθρά συστήνεται να εμβολιαστούν με μια (1) δόση του εμβολίου MMR πριν την αναχώρησή τους.
- Αναφορικά με τους ενήλικες, τονίζεται ότι σύμφωνα με το χρονοδιάγραμμα
εμβολιασμών ενηλίκων, τα άτομα που γεννήθηκαν πριν το 1970 θεωρούνται άνοσα.
Όσοι έχουν γεννηθεί μετά το 1970, θα πρέπει να έχουν εμβολιασθεί με δύο (2) δόσεις MMR, με μεσοδιάστημα τουλάχιστον 4 εβδομάδων μεταξύ των δόσεων. Σε περίπτωση που δεν υπάρχει ιστορικό νόσησης ή το ιστορικό εμβολιασμού είναι άγνωστο, το άτομο θεωρείται μη εμβολιασμένο και συστήνεται η χορήγηση δύο δόσεων εμβολίου με ελάχιστο μεσοδιάστημα τεσσάρων εβδομάδων.
Ομάδες πληθυσμού σε ιδιαίτερα αυξημένο κίνδυνο για νόσηση από ιλαρά είναι οι παρακάτω:
– Εργαζόμενοι σε χώρους παροχής υπηρεσιών υγείας.
– Εκπαιδευτικοί.
– Φοιτητές, σπουδαστές τριτοβάθμιας εκπαίδευσης.
– Ενήλικες που πρόκειται να ταξιδέψουν στο εξωτερικό.
– Μέλη οικογενείας ατόμων με ανοσοκαταστολή.
– Ασθενείς με HIV λοίμωξη (ο εμβολιασμός συστήνεται όταν τα CD4 ≥200/μL).»
Ο ρόλος του Εθνικού Εργαστηρίου Αναφοράς και η ιλαρά στην Ελλάδα
Για την παρακολούθηση της ιλαράς ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει δημιουργήσει παγκόσμιο δίκτυο εργαστηρίων, που περιλαμβάνει από ένα εργαστήριο σε κάθε χώρα. Στην Ελλάδα το εργαστήριο αυτό λειτουργεί στο Ελληνικό Ινστιτούτο Pasteur. Η απόδοση του εργαστηρίου, οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται στο Εθνικό Εργαστήριο Αναφοράς και όλα τα τεχνικά και πειραματικά αρχεία αξιολογούνται και διαπιστεύονται σε ετήσια βάση από τoν Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας.
Σε ό,τι αφορά στην εξάλειψη του ιού της ιλαράς στην Ευρώπη, το Εθνικό Εργαστήριο Αναφοράς και τα λοιπά μέλη του Ευρωπαϊκού Δικτύου (LabNet) είναι σε ετοιμότητα προκειμένου να εντοπίζονται τα «hot spots» της κυκλοφορίας του ιού και να προσδιορίζονται οι οδοί μετάδοσής τους από χώρα σε χώρα.
Ο ρόλος του Εθνικού Εργαστηρίου Αναφοράς είναι η επιβεβαίωση των κρουσμάτων ιλαράς, με μοριακό έλεγχο σε φαρυγγικά επιχρίσματα και με ορολογικό έλεγχο με εξέταση του αίματος του ασθενούς ώστε να επιτευχθεί η ορθή διάγνωση, δεδομένου του ότι και άλλα εξανθηματικά νοσήματα έχουν παρόμοια εικόνα. Επίσης, το Εργαστήριο πραγματοποιεί την περαιτέρω διερεύνηση και επιβεβαίωση κρουσμάτων από όλα τα δημόσια και ιδιωτικά εργαστήρια της χώρας. Το εργαστήριο χρησιμοποιεί εξειδικευμένες τεχνικές για την ανάλυση του γονιδιώματος και τον γενετικό χαρακτηρισμό των στελεχών του ιού της ιλαράς, με στόχο την επιδημιολογική πορεία του ιού και τα στελέχη του ιού απομονώνονται σε καλλιέργειες.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα των παραπάνω αποτελούν οι τρεις επιδημίες της ιλαράς που σημειώθηκαν στην Ελλάδα τις περιόδους 2005-2006, 2010-2011 και 2017-2018 με 636, 149 και 3.258 επιβεβαιωμένα κρούσματα αντιστοίχως. Όλα τα εργαστηριακά και επιδημιολογικά δεδομένα του Εθνικού Εργαστηρίου Αναφοράς, καθώς και τα καλλιεργημένα στελέχη των ιών που προκαλούν είτε επιδημίες είτε αφορούν μεμονωμένα κρούσματα, προωθούνται στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας.
Η τρέχουσα κατάσταση
Την περίοδο 2000-2017 σε παγκόσμιο επίπεδο, ο ετήσιος αριθμός των επιβεβαιωμένων κρουσμάτων ιλαράς μειώθηκε κατά μέσο όρο 59%. Από το 2017 και μετά έχουν σημειωθεί επιδημίες ιλαράς σε όλες τις ηπείρους ανεξαιρέτως. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας σε 41 ευρωπαϊκά κράτη το 2022 σημειώθηκαν 941 επιβεβαιωμένα κρούσματα ιλαράς ενώ το 2023 υπήρξε μία ανησυχητική αύξηση με αποτέλεσμα ο αριθμός να ανέλθει στα 42.200. Συγκεκριμένα, η Ρουμανία, η Γαλλία, η Γερμανία και η Ιταλία κατέγραψαν 1.078, 101, 73 και 39 κρούσματα, αντίστοιχα (Εικ.2). Η αύξηση των κρουσμάτων επιταχύνεται ολοένα τους τελευταίους μήνες και η ανοδική τάση αναμένεται να συνεχιστεί εάν δεν ληφθούν άμεσα μέτρα για την αποφυγή περαιτέρω εξάπλωσης.
Επιβεβαιωμένα κρούσματα ιλαράς στην Ευρώπη, Ιανουάριος – Δεκέμβριος 2023 (Πηγή : Surveillance Atlas of Infectious diseases, ECDC).
Στην Ελλάδα, από το 2020 έως και το 2023 δεν επιβεβαιώθηκε κανένα κρούσμα ιλαράς. Το 2024, και συγκεκριμένα μέσα στο πρώτο μισό του Φεβρουαρίου, επιβεβαιώθηκαν έξι ύποπτα κρούσματα, ένα από την Θεσσαλονίκη, τέσσερα από τα Χανιά και ένα από την Αθήνα. Παρόλο που τα επιδημιολογικά δεδομένα δείχνουν ότι τα κρούσματα από τις προαναφερθείσες περιοχές δεν συνδέονται μεταξύ τους, αναμένονται τα αποτελέσματα της φυλογενετικής ανάλυσης ώστε να προσδιορισθούν με ακρίβεια οι πύλες εισόδου του ιού στη χώρα. Μέχρι στιγμής, δεν έχουν προκύψει άλλα ύποπτα κρούσματα, ενώ η επιτήρηση συνεχίζεται με τη συνεργασία του ΕΟΔΥ και των Υγειονομικών Αρχών της χώρας.
Επιστημονικός Υπεύθυνος
Δρ. Εμμανουήλ Αγγελάκης
Τεχνικός Υπεύθυνος
Δρ. Ελίνα Χορευτή
