Πριν από είκοσι πέντε χρόνια, η πρόβλεψη του Αμερικανού διπλωμάτη Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ ήταν πως η Τουρκία θα βρεθεί στο σταυροδρόμι σχεδόν κάθε σημαντικού ζητήματος για την Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Μια δεκαετία αργότερα, σε συνέδριο για το μέλλον της Τουρκίας, ο Σάμιουελ Χάντινγκτον υποστήριξε την άποψη πως η χώρα τοποθετείται στην καλύτερη θέση για να ηγηθεί του ισλαμικού κόσμου. Συμπληρώνοντας, πως αν ζούσε ο Κεμάλ θα είχε προχωρήσει σε τροποποίηση του προσανατολισμού της χώρας. Ανεξαρτήτως έκβασης του εγχειρήματος (ειδικά ως προς την αμφισβητούμενη θέση του Χάντινγκτον, καθώς οι κύριοι ανταγωνιστές της παραμένουν ενεργοί) και οι δύο, εν πολλοίς, επιβεβαιώθηκαν. Για την Ελλάδα, λαμβάνοντας υπόψη το μείζον ζήτημα εθνικής ασφάλειας, προκύπτει πως δεν ασχοληθήκαμε σε βάθος τόσο με την ίδια την Τουρκία όσο και με το αναδιατασσόμενο πλέγμα σχέσεων ανάμεσα σε εταίρους, συμμάχους και ανταγωνιστές της. Ούτως ώστε να είχαμε προχωρήσει σε ορθές εκτιμήσεις αναφορικά με την κατεύθυνση που θα ακολουθούσε μια ανερχόμενη μεσαία δύναμη.
Μια παραδοχή που τα τελευταία χρόνια σταθερά και μετρήσιμα αναστρέφεται. Η οποία και ξεδιπλώνεται σε μια εκκολαπτόμενη συνθήκη παγκόσμιας τάξης, που αργά αλλά επίμονα διαβρώνει τον σκληρό πυρήνα του προτύπου Κίσινγκερ. Το οποίο, μεταξύ άλλων, περιελάμβανε κοινά αποδεκτούς περιορισμούς και κανόνες για τα εθνικά κράτη. Αντιθέτως, σήμερα παρατηρούμε ολοένα και περισσότερες χώρες να επιλέγουν ως απάντηση το δικό τους διακριτό εθνικό μονοπάτι. Συντηρώντας την τάση απονομιμοποίησης τόσο του παγκόσμιου συστήματος συμβατικών και νομιμοποιημένων δομών που αναδείχθηκαν μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο όσο και των αποδεκτών ορίων διευθέτησης και μεθόδων άσκησης εξωτερικής πολιτικής.
Με βάση τα ανωτέρω, η εκκίνηση μιας ανανεωμένης προσπάθειας στο υπουργείο Εξωτερικών προκειμένου ο προοπτικός σχεδια-σμός (η μείξη σκέψης και δράσης κατά τον Μπρεζίνσκι) να αποτελέσει οργανικό συστατικό τόσο της διαμόρφωσης όσο και της διαδικασίας άσκησης εξωτερικής πολιτικής, θα υπηρετήσει την ανάγκη προσδιορισμού: α) πολιτικών και ενεργειών που θα συμβάλουν στην ενάρετη συνύπαρξη μακρόχρονης συνοχής και τακτικής ευελιξίας ως προς τη βέλτιστη δυνατή προώθηση των ελληνικών συμφερόντων και αξιών υπό το πρίσμα ενός διεθνούς συστήματος σε μετάβαση (όπου μεταξύ άλλων δοκιμάζονται οι συλλογικές ικανότητες αντίδρασης εκ μέρους των ώριμων δημοκρατιών και των πολιτικών τους συστημάτων), β) μιας λειτουργικής ισορροπίας ανάμεσα στις βραχυπρόθεσμες απαιτήσεις των υπουργών (βλ. διαχείριση κρίσεων) και τις πρακτικές καλλιέργειας και ενθάρρυνσης μακρόχρονης σκέψης.
Αναγνωρίζοντας πως η διαδικασία κάθε άλλο παρά αποτελεί τον φτωχό συγγενή της στρατηγικής, ο σχεδιασμός περιλαμβάνει μια σειρά διανοητικών ασκήσεων (διαρκώς αμφισβητούμενων και ωφέλιμα ανατροφοδοτούμενων) στο πλαίσιο μιας πολιτικής διαδικασίας. Ετσι ώστε, τόσο στα περιφερειακά δρώμενα όσο και στα επιμέρους ζητήματα ελληνικού ενδιαφέροντος, σχέδια δράσης να εμπλουτίζονται και να επικαιροποιούνται. Αποσύροντας εργαλεία παλαιάς κοπής και εισάγοντας νέα στο οπλοστάσιο της ολοκληρωμένης διπλωματίας. Υπό το ορθό πρίσμα μιας διαδικασίας συστηματικής παρακολούθησης και αξιολόγησης. Προκειμένου, όταν «καθρεπτίζονται», να παραμένουν απολύτως συγχρονισμένα τόσο με το «ρολόι» όσο και με το «θερμόμετρο» του πραγματικού κόσμου και της παγκόσμιας τάξης. Αντανακλώντας, τα χρόνια που έρχονται, την εξελικτική δυναμική μιας ριζωμένης κουλτούρας μακράς πνοής. Εκείνης που θα ασφαλίσει το αποτύπωμά της στην εμπέδωση μιας συνεκτικής διανοητικής αφετηρίας για τη σφυρηλάτηση της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής.
Ακόμα και σε περιόδους κρίσεων, αλλαγών και αβεβαιότητας, δεν αναζητούνται απόστολοι του μέλλοντος για να εκπονήσουν σημειώματα εφαρμοσμένης πολιτικής στο κενό. Η συνεισφορά τους προσδιορίζεται μέσω στοχευμένων συστάσεων σε τομείς όπου η πολιτική ηγεσία του υπουργείου έχει αποφασίσει ή προγραμματίζει να ενεργοποιηθεί και να δράσει. Ταυτόχρονα, αντλώντας εμπειρία από τα μοντέλα οργανωσιακής συμπεριφοράς προκειμένου να μην υποβιβαστεί ο σχεδιασμός σε μια στείρα πνευματική άσκηση επί χάρτου, απαιτείται γνώση, μέθοδος και μετρημένη εμπλοκή. Με στόχο, διατηρώντας την επιρροή και την αυτονομία του ως γραφειοκρατικός δρων, να καταστεί πολιτικά χρήσιμος και επιχειρησιακά αποτελεσματικός.
Καταληκτικά, έχοντας υπόψη την ενεργητική τους ευθύνη ως προς τη σύλληψη και τον προσδιορισμό του μέλλοντος με τη ματιά και την οπτική του παρόντος, σχεδιαστές και χειριστές καλούνται να επιστρέφουν στη θεμελιώδη σημείωση του αείμνηστου Βύρωνα Θεοδωρόπουλου: «Οτι ενώ η παρατήρηση και η μελέτη των εξωτερικών θεμάτων γίνεται in vitro, η χάραξη και ο χειρισμός της εξωτερικής πολιτικής έχουν τις δυσκολίες και τους κινδύνους που έχει κάθε είδους επέμβαση in vivo».
* Ο κ. Σωτήριος Κ. Σέρμπος είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης και επιστημονικός διευθυντής στο Κέντρο Σχεδιασμού Εξωτερικής Πολιτικής του υπουργείου Εξωτερικών.
