Πριν από λίγες εβδομάδες, η Ρωσία ανακοίνωσε την πρόθεσή της να προσφέρει το φυσικό της αέριο στην ευρωπαϊκή αγορά μόνο αν οι πληρωμές γίνονταν σε ρούβλια. Απείλησε ότι σε διαφορετική περίπτωση θα έκοβε την παροχή προς τους Ευρωπαίους πελάτες της. Πολλοί έσπευσαν να μιλήσουν για ωμό εκβιασμό και οπωσδήποτε η Μόσχα επιβεβαιώνει όσους την κατηγορούν για εργαλειοποίηση, αν όχι οπλοποίηση, της ενέργειας με την οποία προμηθεύει την Ε.Ε. Η απάντηση των Ρώσων είναι πως ευρισκόμενοι σε πόλεμο –και όχι μόνο στην Ουκρανία– μετέρχονται όλα τα μέσα για να ικανοποιήσουν τις θέσεις τους και πως ουσιαστικά απαντούν στις «αναίτιες» κυρώσεις των Ευρωπαίων. Οι τελευταίοι γνωρίζουν το σχεδόν άτοπο του σχεδίου απεξάρτησης από το ρωσικό φυσικό αέριο, όπως έχει δημόσια εκφραστεί (2/3 περιορισμός μέχρι το τέλος του 2022 και εκμηδενισμός μέχρι το 2027), αλλά είναι υποχρεωμένοι για λόγους αρχής να δείχνουν την αλληλεγγύη και τη στήριξή τους στην Ουκρανία.
Γιατί εκβιάζει
Τι κάνει λοιπόν ο Πούτιν και πού αποσκοπεί με αυτό τον εκβιασμό; Κατά πρώτον, η κίνησή του εμπεριέχει μεν ρίσκο, ωστόσο αυτό είναι υπολογισμένο. Το μεγαλύτερο πρόβλημα για τη Ρωσία δεν είναι βραχυπρόθεσμο αλλά μεσομακροπρόθεσμο, εφόσον πλήττεται καίρια η εικόνα της ως αξιόπιστου προμηθευτή της ευρωπαϊκής αγοράς και διαμορφώνονται σταδιακά οι προϋποθέσεις αμφισβήτησης της δεσπόζουσας θέσης της στην ευρωπαϊκή αγορά ενέργειας. Και μόνο η αλλαγή στάσης της Γερμανίας, που μέχρι πριν από λίγες μέρες αντιστεκόταν σε κυρώσεις σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο, πιστοποιεί την πρόθεση της Ε.Ε. να αναθεωρήσει τις προτεραιότητές της και τη σχέση της με τη Μόσχα. Εντούτοις, αυτή η μετάβαση απαιτεί χρόνο και συνεπάγεται κόστος. Ο Ρώσος πρόεδρος προφανώς δεν ενδιαφέρεται για το απώτερο αλλά για το άμεσο μέλλον, διότι μετά την εισβολή στην Ουκρανία διακυβεύονται πολλά για αυτόν – και όχι μόνο η υστεροφημία του. Αρα, είναι λογικό πως όλα τα όπλα που έχει αυτή τη στιγμή στη διάθεσή του τα χρησιμοποιεί ή απειλεί να τα χρησιμοποιήσει (π.χ. «ελαφρά» πυρηνικά). Και η ενέργεια είναι η αλήθεια πως αποτελεί ένα ισχυρό εργαλείο στα χέρια του Πούτιν, στον βαθμό που οι Ευρωπαίοι ηγέτες, οι οποίοι λογοδοτούν στις κοινωνίες τους, αντιθέτως με εκείνον, δεν μπορούν να αντεπεξέλθουν άμεσα σε μια κατάσταση ολικής διακοπής της ροής του ρωσικού φυσικού αερίου.
Οι Πολωνοί και οι Βούλγαροι, που κινήθηκαν επιθετικά, φαίνεται ότι το έκαναν με αποφάσεις των κυβερνήσεών τους και όχι κατόπιν ενδοευρωπαϊκής συνεννόησης. Αλλωστε, μεγάλες χώρες, όπως η Γερμανία και Ιταλία, πλήττονται περισσότερο από άλλες, ενώ όσες χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης δεν έχουν πρόσβαση σε υγροποιημένο φυσικό αέριο είναι σε ακόμα πιο δύσκολη θέση. Αυτό είναι σε γνώση των Ρώσων, εξ ου και η πίεση που ασκούν μπορεί στο τέλος να αποδειχθεί αποτελεσματική. Και αυτό γιατί οι ευρωπαϊκές οικονομίες θα εισέρχονταν σε περίοδο σοβαρής ύφεσης, ενώ και οι τιμές θα σταθεροποιούνταν σε μεγέθη μη διαχειρίσιμα. Και σε αυτό ποντάρει ο Πούτιν προκειμένου να εξέλθει από το αδιέξοδο στο οποίο έχει περιέλθει.
Επιπρόσθετος λόγος για το Κρεμλίνο είναι η ενίσχυση του ρουβλίου, καθώς μέχρι σήμερα, βάσει συμβολαίων, οι πληρωμές των ευρωπαϊκών εταιρειών προς την Gazprom γίνονται σε ευρώ ή δολάρια. Αν η Μόσχα κατάφερνε τον σκοπό της, και δη σε συναλλαγές με την Ευρώπη, τότε όχι μόνο θα ενδυνάμωνε το εξασθενημένο ρούβλι, αλλά θα έστελνε μήνυμα ισχύος και αμφισβήτησης της πρωτοκαθεδρίας του δολαρίου στους Αμερικανούς. Στην ίδια λογική, η ρωσική ηγεσία θέλει να «σπάσει» το δυτικό μέτωπο, είτε ανάμεσα σε Ε.Ε. και ΗΠΑ είτε και εντός της Ενωσης, όπου προσδοκά πως συγκεκριμένα μέλη θα προστρέξουν σε ρύθμιση μαζί της από πρόθεση (Ουγγαρία) ή ανάγκη (Αυστρία). Κάτι τέτοιο θα υπονόμευε την υιοθέτηση μιας ενιαίας στάσης απέναντι στη Μόσχα. Α propos, τα συμβόλαια Βουλγαρίας και Πολωνίας με την Gazprom λήγουν στα τέλη του 2022 και δύσκολα θα ανανεωθούν. Η δε Σόφια δεν έχει πλέον σοβαρή εξάρτηση από το ρωσικό φυσικό αέριο στο ενεργειακό της μείγμα, όπου κυριαρχούν τα πυρηνικά, άρα έχει τη σχετική πολυτέλεια να δείξει πυγμή.
Κρίσιμη ημερομηνία
Πάντως, η κρίσιμη ημερομηνία είναι στις 20 Μαΐου, όταν θα κληθούν οι περισσότερες ευρωπαϊκές εταιρείες να καταβάλουν ποσά για τη χρήση Απριλίου. Και εύλογα θα θελήσουν να πάνε συντεταγμένα. Το «κλειδί» ενός ενδεχόμενου συμβιβασμού πιθανόν να βρίσκεται στον τρόπο καταβολής: να λήγει η συμβατική υποχρέωση με την κατάθεση του ποσού σε ευρώ και εν συνεχεία να μετατρέπονται σε ρούβλια στους λογαριασμούς που θα έχουν ανοιχθεί στην Gazprombank (εκτός κυρώσεων) ώστε να ικανοποιηθούν όλα τα μέρη. Η ρήξη δεν συμφέρει κανένα.
* Ο κ. Κωνσταντίνος Φίλης είναι διευθυντής Ινστιτούτου Διεθνών Υποθέσεων και αναπληρωτής καθηγητής του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος.
