Σε μια ανάλυση διαρθρωμένη σε δώδεκα ερωτήσεις και απαντήσεις, ο καθηγητής Άγγελος Συρίγος εξηγεί τα κείμενα των διεθνών συμφωνιών που διέπουν το καθεστώς των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου και τα ερείσματα των ελληνικών θέσεων για το δικαίωμα της νόμιμης άμυνας.
1. Υπήρξαν στο παρελθόν διεθνείς συνθήκες οι οποίες περιόρισαν το δικαίωμα της Ελλάδος να εξοπλίζει ελεύθερα τα νησιά της;
Ναι. Πρόκειται για τη Συνθήκη Ειρήνης της Λωζάννης (1923) και τη Συνθήκη Ειρήνης των Παρισίων (1947). Σύμφωνα με τις προβλέψεις των συνθηκών, τα νησιά μπορούν να χωρισθούν σε τρεις διαφορετικές ομάδες:
1η ομάδα (1923): Λήμνος, Σαμοθράκη, Iμβρος, Τένεδος και Λαγούσες νήσοι.
2η ομάδα (1923): Λέσβος, Χίος, Σάμος και Ικαρία.
3η ομάδα (1947): Δωδεκάνησα.
2. Τι προβλέπεται για τις Λήμνο, Σαμοθράκη, Iμβρο, Τένεδο και τις Λαγούσες νήσους;
Προβλέπεται ολική αποστρατιωτικοποίηση. Τα άρθρα 4, 6 και 7 της Συμβάσεως περί του καθεστώτος των Στενών της Λωζάννης (1923) αναφέρουν σχετικά:
«[…] ουδέν οχυρωματικόν έργον, ουδεμία μόνιμος εγκατάστασις πυροβολικού […] ως και ουδεμία εγκατάστασις στρατιωτικής αεροναυτικής ή ναυτική βάσις δύνανται να υφίστανται εν ταις […] νήσοις.
Ουδεμία ένοπλος δύναμις δύναται να σταθμεύση εν αυταίς, εκτός των προς διατήρησιν της τάξεως αναγκαιουσών δυνάμεων αστυνομίας και χωροφυλακής. […]
Η Ελλάς δύναται να μεταφέρη τον στόλον της εντός των χωρικών υδάτων των ουδετεροποιουμένων ελληνικών νήσων, ουχί όμως και να χρησιμοποιή τα ύδατα ταύτα ως βάσιν επιχειρήσεων κατά της Τουρκίας ή διά ναυτικήν ή στρατιωτικήν συγκέντρωσιν προς τον σκοπόν τούτον».
3. Τι προβλέπεται για τις Λέσβο, Χίο, Σάμο και Ικαρία;
Στα συγκεκριμένα νησιά ετέθησαν περιορισμοί στον αριθμό των στρατιωτών και στη δημιουργία ναυτικών βάσεων και οχυρωματικών έργων (δεν περιλαμβάνονται αεροπορικές βάσεις, ούτε άλλες στρατιωτικές εγκαταστάσεις όπως ραντάρ. Στο άρθρο 13 της Συνθήκης Ειρήνης της Λωζάννης αναφέρεται ότι:
«1. Αι ειρημέναι νήσοι δεν θα χρησιμοποιηθώσιν εις εγκατάστασιν ναυτικής βάσεως ή εις ανέγερσιν οχυρωματικού τίνος έργου […].
3. Αι ελληνικαί στρατιωτικαί δυνάμεις εν ταις ειρημέναις νήσοις θα περιορισθώσι εις τον συνήθη αριθμόν των διά την στρατιωτικήν υπηρεσίαν καλουμένων, οίτινες δύνανται να εκγυμνάζωνται επί τόπου, ως και εις δύναμιν χωροφυλακής και αστυνομίας ανάλογον προς την εφ’ ολοκλήρου του ελληνικού εδάφους υπάρχουσαν τοιαύτην».
4. Τι προβλέπεται για τα Δωδεκάνησα;
Το άρθρο 14 της Συνθήκης Ειρήνης των Παρισίων (1947) προβλέπει ότι:
«Aι ανωτέρω νήσοι θα αποστρατιωτικοποιηθώσι και θα παραμείνωσιν αποστρατιωτικοποιημέναι».
5. Από πότε η Τουρκία θέτει το θέμα της αποστρατιωτικοποιήσεως των νησιών;
Η Τουρκία ισχυρίστηκε για πρώτη φορά το 1964 ότι η Ελλάδα άρχισε να παραβιάζει το καθεστώς αποστρατιωτικοποιήσεως. Μετά το 1974 επανέρχεται συστηματικά στο θέμα. Το 1990 και το 1997 συνέδεσε την ελληνική κυριαρχία επί των ανατολικών νησιών του Αιγαίου με το θέμα της αποστρατιωτικοποιήσεως. Ανέφερε ότι τα νησιά μεταβιβάσθηκαν στην Ελλάδα υπό τον όρο της αποστρατιωτικοποιήσεως. Η στρατιωτικοποίησή τους παραβιάζει τις Συνθήκες Λωζάννης και Παρισίων και επομένως θέτει εν αμφιβολία την ελληνική κυριαρχία. Τους τελευταίους μήνες επανέρχεται διαρκώς σε αυτή την άποψη.
Μετά το 1974 η Ελλάδα προέβη στις αναγκαίες αμυντικές προπαρασκευές, που θα της επιτρέψουν να ασκήσει το δικαίωμα της νόμιμης άμυνας, όπως προβλέπεται στο άρθρο 51 του Χάρτη του ΟΗΕ.
6. Ποια είναι η απάντηση για το καθεστώς κυριαρχίας;
Πρόκειται για αστείο επιχείρημα. Πουθενά στα κείμενα των συνθηκών δεν διασυνδέεται η ελληνική κυριαρχία με την αποστρατιωτικοποίηση. Τα νησιά περιήλθαν στην Ελλάδα το 1912-13, γεγονός που αποδέχθηκαν με αποφάσεις τους οι Μεγάλες Δυνάμεις και απλώς επιβεβαιώθηκε με τη Συνθήκη της Λωζάννης δημιουργώντας ένα αντικειμενικό καθεστώς. Η επιβολή όρων και προϋποθέσεων για την εδαφική κυριαρχία είναι εξαιρετικά σημαντικό γεγονός για να προκύπτει με ερμηνεία…
7. Η Ελλάδα δέχεται ότι επανα-στρατιωτικοποίησε τα νησιά;
Η Ελλάδα αποδέχεται ότι προχώρησε σε στρατιωτικοποίηση των νησιών μετά το 1974. Θεωρεί, όμως, ότι η παραβίαση των Συνθηκών της Λωζάννης και των Παρισίων είναι συμβατή με το διεθνές δίκαιο και επιβεβλημένη από τις πραγματικές συνθήκες. Οι ελληνικές θέσεις διαχωρίζουν τη Λήμνο και τη Σαμοθράκη από τα υπόλοιπα ανατολικά νησιά του Αιγαίου.
8. Τι ισχυρίζεται η Ελλάδα για Λήμνο και Σαμοθράκη;
Η Ελλάδα θεωρεί ότι το καθεστώς αποστρατιωτικοποιήσεως της Λήμνου και της Σαμοθράκης έληξε με τη Σύμβαση του Μοντραί (1936), η οποία επέτρεψε τον επανεξοπλισμό της ζώνης των Στενών στην οποία ανήκαν και τα συγκεκριμένα νησιά. Το γεγονός ότι δεν υπάρχει ρητή αναφορά στα νησιά μέσα στη Σύμβαση του Μοντραί θεωρείται από την Ελλάδα ήσσονος σημασίας, διότι στο προοίμιο της συμβάσεως αναφέρεται ρητώς ότι αυτή υποκαθιστά τη σχετική Σύμβαση της Λωζάννης για τα Στενά. Τα ίδια αποδέχθηκε ο υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας Ρουστού Αράς στην τουρκική Εθνοσυνέλευση και ανέφερε σε επιστολή του το 1936 ο πρέσβης της Τουρκίας στην Αθήνα προς τον Μεταξά.
9. Τι επικαλείται η Ελλάδα για Λήμνο και Σαμοθράκη;
Η Ελλάδα άρχισε να εξοπλίζει το 1974 με ταχείς ρυθμούς τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου λόγω (α) της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο, (β) της ιδρύσεως στη Σμύρνη της Στρατιάς Αιγαίου (4η Στρατιά), η οποία διαθέτει μεγάλο αριθμό αποβατικών σκαφών και βρίσκεται εκτός των νατοϊκών σχεδιασμών, και (γ) της απειλής του casus belli σε περίπτωση αυξήσεως των ελληνικών χωρικών υδάτων. Η Ελλάδα προέβη στις αναγκαίες αμυντικές προπαρασκευές, που θα της επιτρέψουν να ασκήσει το δικαίωμα της νόμιμης άμυνας, όπως προβλέπεται στο άρθρο 51 του Χάρτη του ΟΗΕ: «Καμία διάταξη αυτού του Χάρτη δεν θα εμποδίζει το φυσικό δικαίωμα της ατομικής ή συλλογικής νόμιμης άμυνας, σε περίπτωση που ένα Μέλος των Ηνωμένων Εθνών δέχεται ένοπλη επίθεση, ως τη στιγμή που το Συμβούλιο Ασφαλείας θα πάρει τα αναγκαία μέτρα για να διατηρήσει τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια […]».
Επιπλέον η Ελλάδα θεωρεί ότι υπάρχει θεμελιώδης αλλαγή συνθηκών (ρήτρα rebus sic stantibus) από τη συνομολόγηση των Συνθηκών της Λωζάννης και των Παρισίων. Η συνέχιση του καθεστώτος αποστρατιωτικοποιήσεως θα είχε ως αποτέλεσμα τη διατάραξη της διεθνούς ειρήνης, αφού θα διευκόλυνε την εκδήλωση του τουρκικού επεκτατισμού εις βάρος των νησιών. Τέλος, η Τουρκία δεν μπορεί να επικαλείται τη Συνθήκη Ειρήνης των Παρισίων καθότι δεν ήταν συμβαλλόμενο μέρος σε αυτήν. Οι διατάξεις περί αποστρατιωτικοποιήσεως αποτελούν για την Τουρκία res inter alios acta (ζήτημα που αφορά τρίτους).
Η Τουρκία θεωρεί ότι για να ασκηθεί το δικαίωμα της νόμιμης άμυνας θα πρέπει πρώτα το κράτος να έχει γίνει στόχος ένοπλης επιθέσεως. Η Ελλάδα απαντάει ότι οι γεωγραφικές συνθήκες της περιοχής (μεγάλη απόσταση από την ηπειρωτική Ελλάδα, άμεση γειτνίαση με τις τουρκικές ακτές) θα καθιστούσαν κενή περιεχομένου τη λήψη μέτρων, αφού σημειωνόταν τουρκική επίθεση.
10. Τι λέει το διεθνές δίκαιο επί των ελληνικών επιχειρημάτων;
Η ύπαρξη απειλής δίνει το δικαίωμα της προληπτικής άμυνας (anticipatory self-defence). Τα κράτη μπορούν να προετοιμασθούν αμυντικά έναντι επικείμενης ένοπλης επιθέσεως, ακόμη και εάν αυτή δεν έχει ακόμη εκδηλωθεί. Η άποψη αυτή ενισχύθηκε μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001. Οι ΗΠΑ διατύπωσαν το δόγμα της προληπτικής αυτοάμυνας (pre-emptive self-defence) που τους δίνει το δικαίωμα να ενεργήσουν πρώτες υπερασπιζόμενες την ασφάλειά τους, χωρίς να περιμένουν πρώτα την εκδήλωση επιθετικού χτυπήματος, με την προϋπόθεση η επίθεση να είναι πραγματικά επικείμενη.
11. Μπορούμε να προσφύγουμε στο Διεθνές Δικαστήριο για το θέμα;
Η σοβαρότητα του θέματος επιβάλλει στην Ελλάδα να μη θέσει στην κρίση ενός διεθνούς δικαιοδοτικού οργάνου την ορθότητα των θέσεών της για τη στρατιωτικοποίηση των νησιών. Το διακύβευμα είναι υψηλότατο και δεν μπορεί η ελληνική πλευρά να διακινδυνεύσει έστω και τη μικρή πιθανότητα να μη γίνει δεκτή η άποψή της. Αρχικώς το 1994 και στη συνέχεια το 2015 η Ελλάδα εξαίρεσε από την αρμοδιότητα του Διεθνούς Δικαστηρίου οποιαδήποτε διαφορά συνδέεται με «στρατιωτικές δραστηριότητες και μέτρα […] για την προστασία της κυριαρχίας και της εδαφικής της ακεραιότητας, για σκοπούς εθνικής άμυνας, καθώς και για την προστασία της εθνικής της ασφάλειας».
12. Υπάρχουν παρωχημένες δια-τάξεις στις διεθνείς συνθήκες;
Πρόκειται για διεθνή κείμενα που υπεγράφησαν προ 100 ετών και περιέχουν και διατάξεις που ανταποκρίνονται στα δεδομένα άλλων εποχών. Επί παραδείγματι, στο άρθρο 6 της Συμβάσεως της Λωζάννης περί του καθεστώτος των Στενών αναφέρεται ότι ο οπλισμός των αστυνομικών δυνάμεων «δέον να αποτελήται μόνον εκ του περιστρόφου, της σπάθης, του όπλου και τεσσάρων οπλοπολυβόλων ανά εκατόν άνδρας […]». Η γραφική αναφορά στη σπάθη ανταποκρίνεται στα δεδομένα του 1923. Επιπλέον, αν και το ελληνικό κείμενο αναφέρει τέσσερα «οπλοπολυβόλα», το αυθεντικό αγγλικό κείμενο αναφέρει «four Lewis guns». Θα προκαλούσε τεράστια συγκίνηση παγκοσμίως στους συλλέκτες όπλων να δουν τον Ελληνικό Στρατό να χρησιμοποιεί στα νησιά πολυβόλα Lewis που χρησιμοποιήθηκαν ευρέως κατά τη διάρκεια του A΄ Παγκοσμίου Πολέμου…
* Ο κ. Αγγελος Συρίγος είναι αναπληρωτής καθηγητής Διεθνούς Δικαίου και Εξωτερικής Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, βουλευτής στην Α΄ Αθηνών, υφυπουργός Παιδείας.
