Το ερώτημα είναι παλιό όσο η Αριστερά. Μπορεί ένας διαδηλωτής να κατεβαίνει σε πορεία διαμαρτυρίας κρατώντας στα χέρια το τελευταίο μοντέλο κινητού; Επιτρέπεται μια αριστερή καλλιτέχνις ή βουλευτής να φοράει κομψά και ενδεχομένως ακριβά ρούχα; Oχι, είναι η απάντηση από τη σκοπιά ενός μιζεραμπιλισμού που μπορεί να συμμερίζονται τόσο ριζοσπάστες όσο και συντηρητικοί, μιας στάσης δηλαδή που εργαλειοποιεί τη στέρηση και τη μιζέρια του κόσμου.
Για τον παραπάνω ριζοσπάστη, οτιδήποτε ελαφραίνει τον βίο των ανθρώπων, από τα καταναλωτικά αγαθά μέχρι την μπάλα ή το πανηγύρι, είναι φενάκη που απομακρύνει τη στιγμή της ρήξης· αντιθέτως, πρέπει διαρκώς να επιβεβαιώνεται ότι οι συνθήκες ζωής στον καπιταλισμό μόνο χειροτερεύουν, διότι έτσι οξύνονται οι κοινωνικές αντιθέσεις και έρχεται πιο κοντά αυτό που ο Αύγουστος Μπέμπελ, ο κορυφαίος της Δεύτερης Διεθνούς, αποκαλούσε «Kladderadatsch»: η τελική κατάρρευση του συστήματος. Για τον δε συντηρητικό, όσοι στρέφονται ενάντια στο σύστημα, αλλά και όσοι δεν τα καταφέρνουν εντός του, δεν δικαιούνται επ’ ουδενί να απολαμβάνουν τα αγαθά της καπιταλιστικής κοινωνίας, διαφορετικά κάτι δεν πάει καλά με τη φυσική τάξη του κόσμου.
Και οι δύο κατανοούν την ανθρώπινη κατάσταση μόνο μέσα από «καθαρές» ταυτότητες, στο όριο της καρικατούρας: ο επαναστάτης πρέπει να είναι επαναστάτης σε όλα του, ο φτωχός δεν μπορεί παρά να είναι φτωχός σε όλα του.
Για όσους δεν είναι καθαρολόγοι, όμως, τα πράγματα είναι διαφορετικά. Η Αριστερά, στη ριζοσπαστική ή στη σοσιαλδημοκρατική εκδοχή της, προϊόν του Διαφωτισμού και της νεωτερικότητας, αναγνώριζε την επαναστατική δυναμική του καπιταλισμού σε σχέση με τη φεουδαρχία. Διακήρυξε την υπέρβασή του όχι ηθικολογώντας αλλά δείχνοντας τη σχέση ανισότητας που βρίσκεται στην καρδιά του: την εκμετάλλευση των πολλών από τους λίγους – μαζί και το γεγονός ότι η σχέση καπιταλισμού – δημοκρατίας είναι πιθανή αλλά όχι αναγκαία (στη Χιλή του Πινοσέτ ή, κατά ιστορική ειρωνεία, στη σημερινή Κίνα).
Μπορούμε, λοιπόν, να αποφύγουμε τον πειρασμό του μιζεραμπιλισμού εάν κατανοήσουμε την προοδευτική πολιτική όχι ως εξατομικευμένη φιλανθρωπία αλλά σαν πρόταγμα αναδιανομής του συλλογικά παραγόμενου πλούτου, σαν έναν εξισωτισμό προς τα πάνω – και όχι προς τα κάτω, όπως εγκαλούσε η Θάτσερ τους Bρετανούς Εργατικούς στα 1980, υπερασπιζόμενη μια «ανισότητα προς τα πάνω». Υπό αυτήν την έννοια, δεν είναι ένοχη απόλαυση το τελευταίο smartphone· στο κάτω κάτω, δεν είναι απλώς προϊόν μιας εταιρείας αλλά της εργασίας όλων, της «συλλογικής διάνοιας», αν θυμηθούμε μια έννοια του ίδιου του Μαρξ.
Αλλά και οι υπέρμαχοι του καπιταλισμού θα έπρεπε μάλλον να αισθάνονται βολικά βλέποντας όσους τον αντιμάχονται να απολαμβάνουν τα αγαθά που προσφέρει. Από τη δική τους σκοπιά, είναι η καλύτερη απόδειξη της αφομοιωτικής δύναμης που διαθέτει ο καπιταλιστικός εκδημοκρατισμός της απόλαυσης, εξ ου και μπορεί να γίνεται ελκυστικός ακόμη και για τους αντιπάλους του – όπως δεν συνέβη ποτέ με τα καθεστώτα του υπαρκτού σοσιαλισμού.
Eνας άλλος τρόπος, πάντως, να σκεφτούμε τη ρηχότητα του αρχικού ερωτήματος είναι μέσα από το συμμετρικά αντίστροφό του: Πώς γίνεται ένας φτωχός να ψηφίζει Δεξιά; Η κοινωνική πραγματικότητα είναι πιο σύνθετη από τις βολικές ηθικολογικές απλουστεύσεις, Αριστερά και Δεξιά, που θυμίζουν το παραδοξολόγημα του Γάλλου δημοσιογράφου Ανρί Ζανσόν: «Ο καπιταλισμός είναι εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, ο σοσιαλισμός το ακριβώς αντίθετο».
* Ο κ. Γιάννης Μπαλαμπανίδης είναι πολιτικός επιστήμων και συγγραφέας.
