Δεν μπήκε με το δεξί το νέο έτος για τους Σοσιαλιστές ευρωβουλευτές Μαρκ Ταραμπέλα και Αντρέα Κοτσολίνο. Την περασμένη Δευτέρα, 2 του μηνός, κατόπιν αιτήματος των βελγικών εισαγγελικών αρχών, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο κίνησε διαδικασίες άρσης της ασυλίας τους ώστε να διερευνηθεί η εμπλοκή τους στο πολύκροτο Qatargate.
Η συγκεκριμένη ιστορία –με την αντιπρόεδρο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου που «τα είχε όλα», με τις βαλίτσες γεμάτες χαρτονομίσματα, με τα ιδιαίτερα γαλλικά του συνηγόρου εξ Αθηνών κ.ο.κ.– έχει συγκινήσει αρχισυντάκτες, τηλεπαρουσιαστές και την κοινή γνώμη. Ωστόσο, το ζήτημα της επιρροής ισχυρών συμφερόντων επί των αποφάσεων των ευρωπαϊκών θεσμών είναι πολύ ευρύτερο. Ακόμα και στη νόμιμη ή έστω γκρίζα μορφή του, το lobbying όπως διεξάγεται στις Βρυξέλλες –σε αίθουσες συνεδρίων, σε πάνελ ειδικών αλλά και σε συναντήσεις σε λόμπι ξενοδοχείων, εστιατόρια και δεξιώσεις– εγείρει κρίσιμα ερωτήματα για την ποιότητα της ευρωπαϊκής δημοκρατίας και την άνιση πρόσβαση που αγοράζει η οικονομική ισχύς.
Το lobbying ορίζεται στην Ε.Ε. ως «όλες οι δραστηριότητες […] που εκτελούνται με σκοπό την άμεση ή έμμεση επιρροή στη διαμόρφωση ή την εφαρμογή πολιτικών και των διαδικασιών λήψης αποφάσεων των θεσμών της Ε.Ε., ανεξαρτήτως του πού λαμβάνουν χώρα και του δικτύου ή μέσου επικοινωνίας που χρησιμοποιείται». Στο επίκεντρο των κανόνων που διέπουν το ευρωπαϊκό lobbying βρίσκεται το Μητρώο Διαφάνειας (Transparency Register) της Ε.Ε., μια δημοσίως διαθέσιμη βάση δεδομένων η οποία επικαιροποιείται διαρκώς με τα πρόσωπα και τις οργανώσεις που επιχειρούν να επηρεάσουν τις πολιτικές της Ενωσης.
Το μητρώο, το οποίο διαχειρίζονται από κοινού η Επιτροπή, το Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο της Ε.Ε., έχει σήμερα 12.426 μέλη. Η μεγαλύτερη κατηγορία λομπιστών (3.486) είναι οι ΜΚΟ. Ακολουθούν οι επιχειρήσεις (3.038) και οι εμπορικές και επιχειρηματικές ενώσεις (2.628). Ωστόσο, τα εγγεγραμμένα μέλη που εκπροσωπούν τα συμφέροντα τρίτων χωρών είναι μόλις δύο. Επιπλέον, οι θεωρητικά αυστηροί κανόνες που διέπουν το μητρώο υπονομεύονται συχνά στην εφαρμογή τους. Η ίδια η εγγραφή στο μητρώο παρότι συνοδεύεται από σημαντικά προνόμια, όπως η πρόσβαση στις εγκαταστάσεις των θεσμών και τη δυνατότητα επίσημων συναντήσεων με υψηλόβαθμα στελέχη, παραμένει προαιρετική, όχι υποχρεωτική, παρά τη σχετική τριμερή συμφωνία του 2021.
«Το μητρώο θα έπρεπε να γίνει υποχρεωτικό», δηλώνει στην «Κ» η Εμίλια Κορκέα-Αχο, καθηγήτρια Ευρωπαϊκού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Ανατολικής Φινλανδίας και ειδική σε θέματα lobbying. «Ως έχει, αν κάποιες οργανώσεις δεν εγγραφούν, δεν μπορεί η Ε.Ε. να κάνει παρά ελάχιστα γι’ αυτό». Δεύτερον, οι λομπίστες «πρέπει να υποχρεωθούν να αναρτούν πολύ περισσότερες λεπτομέρειες για τη δραστηριότητά τους στο μητρώο, όπως συμβαίνει σε ορισμένα από τα εθνικά μητρώα». Τρίτον, απαιτείται «καλύτερη εφαρμογή και επιβολή», που προϋποθέτει «αύξηση των πόρων και του προσωπικού της γραμματείας του μητρώου».
«Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να παρακάμψει κανείς τους κανόνες και να αποφύγει την καταγραφή των ευαίσθητων συναντήσεων», εξηγεί στην «Κ» λομπίστας με πολυετή εμπειρία στην έδρα των ευρωπαϊκών θεσμών. «Ο,τι γίνεται εκτός των επίσημων γραφείων μπορεί εύκολα να μείνει μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας». Για παράδειγμα, λομπίστες που δεν είναι εγγεγραμμένοι στο μητρώο μπορούν να εισέλθουν στο Berlaymont (έδρα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής) ή στο Κοινοβούλιο ως επισκέπτες, υπογράφοντας ότι δεν θα ασκήσουν την επαγγελματική τους δραστηριότητα. Κανείς δεν ελέγχει τι κάνουν αφού εισέλθουν στο κτίριο.
Η ίδια η εγγραφή στο Μητρώο Διαφάνειας παρότι συνοδεύεται από σημαντικά προνόμια, όπως η πρόσβαση στις εγκαταστάσεις της Ε.Ε., παραμένει προαιρετική.
Κρίσιμος είναι ο ρόλος των εταιρειών συμβουλευτικής – 549 καταγράφονται στο Μητρώο Διαφάνειας της Ε.Ε. Οπως εξηγεί η ίδια πηγή, οι συγκεκριμένες εταιρείες πληρώνονται αδρά από τους πελάτες τους, που μπορεί να είναι πολυεθνικοί κολοσσοί ή τρίτες χώρες, ώστε να οργανώνουν εκδηλώσεις όπου γίνονται οι επιθυμητές ζυμώσεις, χωρίς να φανερώνονται οι πραγματικοί χρηματοδότες.
Το φαινόμενο της «περιστρεφόμενης πόρτας» (revolving door) και η δεοντολογική ομίχλη που το περικλείει αναδείχθηκαν προσφάτως με τη συμμετοχή του Δημήτρη Αβραμόπουλου στο συμβούλιο της ΜΚΟ Fight Impunity, που βρίσκεται στο επίκεντρο του Qatargate. Ο κ. Αβραμόπουλος, που έλαβε 60.000 ευρώ από τη ΜΚΟ μεταξύ Φεβρουαρίου του 2021 και Φεβρουαρίου του 2022, χρειάστηκε την έγκριση της τριμελούς επιτροπής δεοντολογίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για να αναλάβει τη θέση. Ο λόγος είναι ότι, όταν του έγινε η πρόταση, δεν είχαν ολοκληρωθεί δύο χρόνια από το τέλος της θητείας του («cooling off period»), κατά την οποία οι επίτροποι πρέπει να απέχουν από δραστηριότητες που συνδέονται με τα προηγούμενα καθήκοντά τους. Η επιτροπή δεοντολογίας έδωσε το πράσινο φως, σημειώνοντας ωστόσο ότι η συγκεκριμένη ΜΚΟ δεν είναι εγγεγραμμένη στο Μητρώο Διαφάνειας. Σε δήλωσή του για την υπόθεση ο κ. Αβραμόπουλος σημείωσε ότι δεν είχε «καθόλου εκτελεστικές ή διαχειριστικές αρμοδιότητες» ως μέλος του επίτιμου συμβουλίου της Fight Impunity.
Τον περασμένο Ιούλιο, εν τω μεταξύ, αποκαλύφθηκε ότι η Νίλι Κρους, πρώην αντιπρόεδρος της Κομισιόν με αρμοδιότητα για ψηφιακά ζητήματα, είχε δραστηριοποιηθεί ποικιλοτρόπως υπέρ της Uber στη Χάγη και στις Βρυξέλλες πριν εκπνεύσει η δική της «περίοδος αγρανάπαυσης» (τότε ήταν 18 μήνες). Ο ρόλος της κ. Κρους ως αφανούς υποστηρίκτριας της Uber έγινε τον περασμένο Σεπτέμβριο αντικείμενο έρευνας της OLAF, της ευρωπαϊκής υπηρεσίας καταπολέμησης της απάτης.
Νωρίτερα, το 2016, η ανακοίνωση της πρόσληψης του πρώην προέδρου της Επιτροπής Ζοζέ-Μανουέλ Μπαρόζο από την Goldman Sachs είχε προκαλέσει κι αυτή αντιδράσεις. Η επιτροπή δεοντολογίας τον Νοέμβριο του 2016 είχε κρίνει υπέρ του Μπαρόζο. Ωστόσο το 2018 προκλήθηκε νέα αναταραχή όταν προέκυψε ότι ο πρώην πρόεδρος της Κομισιόν, ως μη εκτελεστικός πρόεδρος της αμερικανικής επενδυτικής τράπεζας, είχε συνάντηση με τον Γίρκι Κατάινεν, αντιπρόεδρο τότε της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Ανάπτυξη, την Απασχόληση, τις Επενδύσεις και την Ανταγωνιστικότητα. Ο Κατάινεν ισχυρίστηκε ότι η συνάντηση δεν είχε ως αντικείμενο την πολιτική της Ε.Ε. και την απόπειρα να επηρεαστεί, λαμβάνοντας την υποστήριξη του Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ.
Στα διαγραμμένα
Η διαφάνεια της διαδικασίας λήψης αποφάσεων σε ευρωπαϊκό επίπεδο τέθηκε επί τάπητος με έντονο τρόπο στις διαπραγματεύσεις για την αγορά εμβολίων κατά της COVID-19, που ανέλαβε το 2020 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για λογαριασμό των 27 κρατών-μελών. Η Επιτροπή, υπό την πίεση της Ευρωπαίας Συνηγόρου του Πολίτη Εμιλι Ο’Ράιλι, σταδιακά έδωσε στη δημοσιότητα δεκάδες έγγραφα σχετικά με τις διαπραγματεύσεις, επιδεικνύοντας ωστόσο σημαντική κωλυσιεργία. Κατά την πρώτη καραντίνα, η Κομισιόν αποφάσισε να περιλαμβάνει τις τηλεδιασκέψεις μέσω βιντεοκλήσης στις συναντήσεις που πρέπει να καταγράφονται στο Μητρώο Διαφάνειας. Το ίδιο δεν ίσχυσε, ωστόσο, για τις τηλεφωνικές τηλεδιασκέψεις.
Το περασμένο έτος, η πρόεδρος της Κομισιόν Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν δέχθηκε κριτική για την αδυναμία της να δώσει στη δημοσιότητα τα SMS που είχε ανταλλάξει με τον διευθύνοντα σύμβουλο της Pfizer Αλμπερτ Μπουρλά καθώς εξελίσσονταν οι σχετικές διαπραγματεύσεις. Η κ. Φον ντερ Λάιεν, κατόπιν δημοσιογραφικού αιτήματος για τη δημοσιοποίηση των μηνυμάτων, γνωστοποίησε ότι δεν ήταν πλέον στη διάθεσή της, εισπράττοντας μομφή περί «κακοδιοίκησης» από την Ευρωπαία Συνήγορο του Πολίτη. Στη σχετική επιστολή προς την Ευρωπαία Συνήγορο, η αρμόδια επίτροπος Βέρα Γιούροβα ισχυρίστηκε ότι δεν υφίσταται υποχρέωση τήρησης αρχείου για τα γραπτά μηνύματα, καθώς αποτελούν «βραχύβια, εφήμερα έγγραφα». Εξυπακούεται ότι σε μια εποχή όπου μεγάλο μέρος της επικοινωνίας λαμβάνει χώρα μέσω SMS ή κρυπτογραφημένων εφαρμογών, η εξαίρεση από αιτήματα ελευθερίας πληροφόρησης τέτοιου είδους ανταλλαγών συμβάλλει σημαντικά στην αδιαφάνεια των αποφάσεων.
«Υπάρχει ευρωβουλευτής με 17 παράλληλες δραστηριότητες»
Το πραγματικό πάρτι επιρροής, ωστόσο, λαμβάνει χώρα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Οπως αναφέρει στην «Κ» ο Βίτορ Τεϊξέιρα, στέλεχος της Διεθνούς Διαφάνειας που ασχολείται με τους ευρωπαϊκούς θεσμούς, «οι κανόνες για τους ευρωβουλευτές είναι ανεπαρκείς, ο έλεγχος περίπου ανύπαρκτος και οι κυρώσεις, τις σπάνιες φορές που επιβάλλονται, εξαιρετικά ήπιες».
Για παράδειγμα, σημειώνει, δεν προβλέπονται καθόλου «περίοδοι αγρανάπαυσης» (cooling off) μετά τη λήξη της βουλευτικής θητείας. Οι δηλώσεις επαγγελματικής δραστηριότητας μπορούν να είναι εξαιρετικά ασαφείς («κάποιος μπορεί να δηλώνει δικηγόρος χωρίς να δηλώνει αν έχει πελάτες που επηρεάζονται άμεσα από νομοθεσία την οποία επεξεργάζεται»), ενώ δεν υπάρχουν περιορισμοί στην παράλληλη επαγγελματική δραστηριότητα. «Υπάρχει ευρωβουλευτής με 17 παράλληλες δραστηριότητες, ενώ μία Φινλανδή ευρωβουλευτής είναι μέλος της επιτροπής Βιομηχανίας, Ερευνας και Ενέργειας, αν και κατέχει θέσεις επ’ αμοιβή στα διοικητικά συμβούλια δύο εταιρειών ενέργειας στη χώρα της», προσθέτει ο Τεϊξέιρα.
Το (εθελοντικό) μητρώο των δώρων για την τρέχουσα κοινοβουλευτική περίοδο, που ξεκίνησε το 2019, περιλαμβάνει μόνο 8 από τους 705 ευρωβουλευτές. Σύμφωνα με έκθεση του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου (2019), οι περιορισμένοι έλεγχοι στις δηλώσεις οικονομικών συμφερόντων των ευρωβουλευτών έχουν σκοπό μόνο να διαπιστώσουν τη «γενική ευλογοφάνειά» τους. Η συμμετοχή της ΜΚΟ Fight Impunity σε υποεπιτροπή του Κοινοβουλίου, παρά τη μη εγγραφή της στο μητρώο, αποτελεί κι αυτή ένδειξη του πλημμελούς τρόπου με τον οποίο εφαρμόζονται οι κανόνες.
Στην προηγούμενη θητεία του Κοινοβουλίου (2014-19), η συμβουλευτική επιτροπή δεοντολογίας του σώματος (που αποτελείται από ευρωβουλευτές), συνέστησε την επιβολή κυρώσεων σε μόλις 24 περιπτώσεις για παραβίαση του κώδικα δεοντολογίας. Σε καθεμία από αυτές τις περιπτώσεις, η προεδρία του Κοινοβουλίου αποφάσισε κατά της επιβολής κυρώσεων. Η βαρύτερη ποινή, ούτως ή άλλως, είναι η μη χορήγηση για 30 ημέρες του επιδόματος διαβίωσης (338 ευρώ ημερησίως), χωρίς να αγγίζονται ο μισθός (περίπου 9.400 ευρώ ακαθάριστα) και τα άλλα επιδόματα. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνεται και το επίδομα γενικών δαπανών (4.778 ευρώ τον μήνα). Μόλις τον περασμένο Οκτώβριο η ηγεσία του Κοινοβουλίου κατάργησε την υποχρέωση των ευρωβουλευτών να διατηρούν αποδείξεις για τις δαπάνες αυτές.
Η Κομισιόν, όπως εξηγεί υψηλόβαθμο στέλεχός της που δεν ανήκει στο μόνιμο προσωπικό, διαθέτει έναν ισχυρό γραφειοκρατικό μηχανισμό αντικειμενικής ανάλυσης και φιλτραρίσματος των απόψεων που υποβάλλονται σε σχέση με υπό διαμόρφωση νομοθετήματα. Οι ευρωβουλευτές έχουν σαφώς πιο περιορισμένους θεσμικούς πόρους και είναι πιο ευάλωτοι στη γραμμή που επιχειρούν να περάσουν, όχι και τόσο ανεξάρτητες δεξαμενές σκέψης και εξωτερικοί σύμβουλοι.
Οπως αναδεικνύεται και με την περίπτωση του συντρόφου της Εύας Καϊλή, Φραντσέσκο Τζόρτζι, ο αδύναμος κρίκος στην αλυσίδα της διαφθοράς είναι συχνά οι κοινοβουλευτικοί βοηθοί. Το κανονιστικό πλαίσιο για τη δραστηριότητά τους είναι πολύ πιο χαλαρό, ακόμη και στα χαρτιά. Οι πιο φιλόδοξοι εξ αυτών λειτουργούν εξαρχής ως άτυπα όργανα των λόμπι, στα οποία πολλοί φιλοδοξούν να απασχοληθούν επικερδώς, αφού λήξει η θητεία τους στην Ευρωβουλή.
Το 2016, ο Σβεν Γκίγκολντ, ευρωβουλευτής τότε των Γερμανών Πρασίνων και σήμερα υφυπουργός Οικονομίας της γερμανικής κυβέρνησης, είχε καταθέσει έκθεση με προτάσεις που θα καθιστούσαν σημαντικά αυστηρότερο το πλαίσιο επαφών μεταξύ των λομπιστών και των μελών του Κοινοβουλίου. Μεταξύ άλλων, πρότεινε την καταγραφή της επιρροής των διαφόρων ομάδων πίεσης στη νομοθεσία μέσω του εργαλείου του «νομοθετικού αποτυπώματος», ενώ έθετε την περίοδο αγρανάπαυσης για τους ευρωβουλευτές στα τρία χρόνια. Με τη σύμφωνη γνώμη των επικεφαλής και των τριών μεγαλύτερων πολιτικών σχηματισμών του Κοινοβουλίου (EPP, S&D, Alde), οι προτάσεις του Γερμανού ευρωβουλευτή δεν τέθηκαν ποτέ σε ψηφοφορία.
Απόφαση – σοκ
Παράλληλα, σιωπηλά στα τέλη του περασμένου Νοεμβρίου, μια απόφαση του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ενωσης κατάφερε βαρύτατο πλήγμα κατά της διαφάνειας και της καταπολέμησης του οικονομικού εγκλήματος στην Ε.Ε. Η υπόθεση αφορούσε προσφυγές ατόμων και εταιρειών, τα ονόματα των οποίων ήταν αναρτημένα στο δημόσιο μητρώο επιχειρήσεων και των μετόχων τους στο Λουξεμβούργο. Τα μητρώα αυτά εισήχθησαν στην Ε.Ε. βάσει της 4ης οδηγίας κατά του ξεπλύματος μαύρου χρήματος το 2015. Η 5η οδηγία, το 2018, όρισε ότι η πρόσβαση στα δεδομένα των μητρώων πραγματικών ιδιοκτητών θα πρέπει να είναι ανοιχτή στο κοινό.
Το δικαστήριο έκρινε ότι «η πρόσβαση του κοινού σε πληροφορίες για τους πραγματικούς ιδιοκτήτες συνιστά σοβαρή παρέμβαση στο θεμελιώδες δικαίωμα για τον σεβασμό της ιδιωτικής ζωής και για την προστασία των προσωπικών δεδομένων». Μετά τη δημοσιοποίηση της ετυμηγορίας, πολλές χώρες της Ε.Ε. που είχαν εφαρμόσει τους σχετικούς κανόνες, ανέστειλαν την πρόσβαση των πολιτών στα μητρώα τους. Στην Ελλάδα, το μητρώο θα άνοιγε στο κοινό την 1η Δεκεμβρίου. Στις 29 Νοεμβρίου, με απόφαση του υπουργού Οικονομικών Χρ. Σταϊκούρα και του υπουργού Επικρατείας Κυριάκου Πιερρακάκη, ανεστάλη η δυνατότητα πρόσβασης έως την 31η Ιανουαρίου, προκειμένου να «αξιολογηθεί πλήρως» το νόημα της απόφασης του ΔΕΕ.
