Ο Γιώργος Πασσάς δεν θα ψηφίσει στις εκλογές. Η ιδέα της αποχής είχε αρχίσει να τριβελίζει το μυαλό του και πριν από το βράδυ της 28ης Φεβρουαρίου, αλλά τις τελευταίες δυόμισι εβδομάδες έγινε συνειδητή απόφαση. «Νιώθω απόλυτη πολιτική μοναξιά», λέει στην «Κ», «το δυστύχημα ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι». «Τόσο καιρό», συμπληρώνει, «νόμιζες ότι έκανες βήματα μπροστά – τώρα καταλαβαίνεις ότι περπατούσες στον αέρα». Δεν είναι ο μόνος νέος άνθρωπος που νιώθει έτσι. Ο 21χρονος κ. Πασσάς, φοιτητής Νομικής στο ΕΚΠΑ, εκφράζει ένα αίσθημα που πολλοί συνομήλικοί του νιώθουν και το εκδηλώνουν μέσω της παρουσίας τους σε διαδηλώσεις, ένα μέσο έκφρασης που αρκετοί χρησιμοποιούν τώρα για πρώτη φορά.
Εχει πολιτική ταυτότητα το ρεύμα που πλημμυρίζει μετά τα Τέμπη τους δρόμους των πόλεων; Μήπως είναι μόνο μια θυμική έκρηξη, που εξαντλείται στην αποδοκιμασία των κομμάτων, χωρίς να ψάχνει εκλογική έκφραση; Η «Κ» συνομίλησε με νέους που μετέχουν στις μαζικές κινητοποιήσεις. Αλλά και με πολιτικούς αναλυτές που επιχειρούν να ερμηνεύσουν τα χαρακτηριστικά του φαινομένου και να προβλέψουν την εξέλιξή του.
Ο Γιώργος Πασσάς νιώθει ότι αυτή τη στιγμή η πορεία έχει μεγαλύτερη δύναμη από την ψήφο. Δεν ανήκει σε καμία παράταξη, ούτε θέλει «φασαρίες», τονίζει. «Νιώθω ότι με την παρουσία μου πρέπει να δείξω πως είναι στον δρόμο 50.000 άνθρωποι και ένας ακόμα, που έχουν φτάσει στο όριό τους. Να δημιουργήσουμε πίεση, να φανούν η αγανάκτηση και ο θυμός του κόσμου προκειμένου όντως να γίνει κάτι, να βελτιωθεί ο σιδηρόδρομος, να καταλάβει η κυβέρνηση ότι αυτό έχει πραγματικό αντίκτυπο στις ζωές των ανθρώπων, το να μην μπορείς να κυκλοφορήσεις με τη μοναδική σιδηροδρομική γραμμή της χώρας», τονίζει.
Στη διαδήλωση της Πέμπτης στο κέντρο της Αθήνας, ένας μαθητής πιάνει τον λαιμό του. Το πρόσωπό του έχει κοκκινίσει, οι φλέβες του, διογκωμένες, μοιάζουν με εκβολές από τα ποτάμια της φωνής του. «ΣΥΡΙΖΑ, ΠΑΣΟΚ, Νέα Δημοκρατία – το έγκλημα αυτό έχει ιστορία», φωνάζει. Χιλιάδες άλλοι επαναλαμβάνουν το ίδιο σύνθημα.
Ο Κέβιν Φέδερστοουν, διευθυντής του Ελληνικού Παρατηρητηρίου και καθηγητής Σύγχρονων Ελληνικών Σπουδών και Ευρωπαϊκής Πολιτικής στο LSΕ, λέει στην «Κ» πως η νεολαία, «αποξενωμένη από την πολιτική κατά τη διάρκεια της κρίσης, αλλά και έπειτα από αυτή», είναι τώρα πιο «διαθέσιμη» για διαμαρτυρία. «Το σύστημα τους έχει προδώσει και η πολιτική γίνεται στον δρόμο, με εκκλήσεις και σλόγκαν», αναφέρει. Είναι μια μερίδα ανθρώπων που είναι σχεδόν απίθανο να την κερδίσουν οι πολιτικοί με ισχυρισμούς περί αποτελεσματικότητας, και όχι ιδεολογίας, συμπληρώνει ο ίδιος, τονίζοντας πως ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης έχει την εικόνα ενός CEO, ενός «καλού μάνατζερ – μια προσφορά που δεν είναι πιθανό να κερδίσει την ελληνική νεολαία στις καλύτερες μέρες, και ειδικά όχι τώρα». «Το άμεσο κλίμα αφορά το συναίσθημα», λέει ο κ. Φέδερστοουν, παρόλο που, συμπληρώνει, τα μαθήματα που προκύπτουν από την τραγωδία απαιτούν ορθολογισμό και αλλαγή σχετικά με το πώς οι πολιτικές επιτηρούνται και εφαρμόζονται. Ο ίδιος αμφιβάλλει αν, χάρη στις διαδηλώσεις, τα πράγματα δεν θα είναι ποτέ ξανά ίδια. «Αλλά οι διαδηλώσεις θα οδηγήσουν αρκετούς νέους ψηφοφόρους απέναντι στην κυβέρνηση, δημιουργώντας σημαντική αβεβαιότητα στις ερχόμενες εκλογές», τονίζει.
Δεν ξέρω ποιoν να ψηφίσω. Το συγκεκριμένο θέμα μάς αφορά όλους. Θα μπορούσαμε να «είμαστε εμείς σε αυτό το τρένο, ή ο μπαμπάς μου ή η μαμά μου». Ιωάννα Μιχαήλ, φοιτήτρια στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών
«Ειδικά τώρα», λέει στην «Κ» η 21χρονη Ιωάννα Μιχαήλ, «δεν ξέρω ποιον να ψηφίσω». Πριν από την τραγωδία των Τεμπών, η κ. Μιχαήλ, η οποία σπουδάζει στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, δεν είχε κατέβει ποτέ σε πορεία. Αλλά τώρα ένιωσε ότι δεν μπορούσε να κάνει αλλιώς. «Το νιώθουμε σαν υποχρέωση – την πρώτη εβδομάδα ήμουν πολύ στενοχωρημένη, τώρα νιώθω ότι κάτι πρέπει να κάνω για να μου φύγει ο θυμός». Ούτε εκείνη έχει καμία σχέση με παρατάξεις. Τονίζει πως το θέμα δεν έχει να κάνει με τα κόμματα – «δεν έχει να κάνει καν με συγκεκριμένο πολιτικό ή μόνο με αυτούς που είναι τώρα, είναι από χρόνια πριν από το πρόβλημα», λέει. «Μας αφορά κυριολεκτικά όλους το συγκεκριμένο θέμα», αναφέρει καθώς προχωράει κατά μήκος της λεωφόρου Συγγρού. «Θα μπορούσαμε να είμαστε εμείς σε αυτό το τρένο», τονίζει, «ή ο μπαμπάς μου ή η μαμά μου».
Η 23χρονη Σοφία Βαφειάδου πρόσφατα αποφοίτησε από το Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Θέλει να ασχοληθεί με το φωτορεπορτάζ και, εδώ και περίπου ένα χρόνο, έχει αρχίσει πού και πού να κατεβαίνει σε πορείες. «Δεν έχω ξαναδεί τόσο κόσμο όσο τώρα, και τόσο στενοχωρημένο κόσμο, είναι πολύ βαρύ το κλίμα», δηλώνει. Η ίδια πιστεύει πως το να πάει σε μια διαδήλωση τώρα, για τα Τέμπη, «είναι ο μόνος τρόπος για να δείξεις την εξαγρίωσή σου». «Θα ήθελα να μη συγκαλυφθεί το θέμα, τουλάχιστον ο κόσμος, εμείς μεταξύ μας, να μην το ξεχάσουμε – με εκνευρίζει όταν ακούω “γιατί γίνεται πορεία”, προσπαθεί να το ξεχάσει ο κόσμος, αλλά πρέπει να ξέρουμε τι συμβαίνει και αλλού, όχι μόνο στο σπίτι μας», αναφέρει. Ενας άλλος λόγος που κατεβαίνει στις πορείες για τα Τέμπη είναι για μια «αθώωση των νεκρών», όπως λέει. «Πρέπει», συμπληρώνει, «να βοηθήσουμε τις οικογένειες να βρουν το δίκιο τους». Σημειώνει πως της κάνει εντύπωση που βλέπει και μικρά παιδιά στις πορείες – «αυτό θα μείνει και στις επόμενες γενιές, θα επηρεάσει το πώς σκέφτονται το ότι κατεβαίνουν τώρα για ένα τρένο που τράκαρε». Θεωρεί πως το συμβάν θα την επηρεάσει πολιτικά – «είμαι στους αναποφάσιστους και εγώ προς το παρόν, είναι ένα λάθος 15ετίας τουλάχιστον, στο οποίο έχει συνενοχή όλο το πολιτικό, κρατικό σύστημα», τονίζει, «γυρνάμε και βλέπουμε ότι τίποτα δεν είναι σώο». «Εχουν φύγει συμφοιτητές μου από το ΑΠΘ», δηλώνει, «θα μπορούσα να ήμουν κι εγώ».
Στην αποχή
«Η νεολαία ή θα εκδηλώσει τον θυμό στην κάλπη, εφόσον αυτές στηθούν σε σύντομο χρόνο, που δεν φαίνεται να συμβαίνει, ή θα απορρίψει το πολιτικό γίγνεσθαι, με την αποχή ως ένδειξη διαμαρτυρίας», λέει στην «Κ» η Γεωργία Παναγιωτίδου, διδάσκουσα στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ, με ειδίκευση στην εφαρμοσμένη πολιτική ανάλυση. Σύμφωνα με πρόσφατες δημοσκοπήσεις, φαίνεται πως μπορεί να ζημιωθεί η Νέα Δημοκρατία, αλλά δεν μοιάζει να ενισχύονται και τα κόμματα της αντιπολίτευσης, αναφέρει. «Τα κόμματα εξουσίας δεν μπορούν να απορροφήσουν τη διαμαρτυρία και την οργή των νέων», συμπληρώνει, «οι οποίοι βιώνουν αυτή την τραγωδία πιο προσωπικά, νιώθουν ότι θα μπορούσαν να είναι μέσα σε αυτό το τρένο και ότι κανείς δεν ενδιαφέρεται για τη ζωή τους και την προστασία τους». Η ίδια υπογραμμίζει πως ένα από τα συνθήματα είναι το «μας σκοτώνετε» – «αυτό το “μας σκοτώνετε” απευθύνεται σε όλο το σύστημα, όχι μόνο στην κυβέρνηση», σημειώνει, τονίζοντας πως στις πρόσφατες διαδηλώσεις φαίνεται ότι υπάρχει κινητοποίηση και από νέους ανθρώπους που μέχρι τώρα δεν ασχολούνταν με πορείες.
Ενας από αυτούς είναι ο Νίκος Α., ένας 25χρονος γυμναστής, ο οποίος αυτές τις μέρες κατεβαίνει για πρώτη φορά να διαμαρτυρηθεί – «μαζί με όλους τους υπόλοιπους», λέει στην «Κ», «γι’ αυτό το άσχημο έγκλημα». «Νιώθω ότι πρέπει να υπερασπιστώ, ειρηνικά, τις ζωές που χάθηκαν», αναφέρει, τονίζοντας πως, πριν από λίγα χρόνια, ο ίδιος μετακινείτο συνέχεια με το συγκεκριμένο τρένο. «Πρέπει οι νέοι, με φωνή και πράξη, να δείξουμε ότι είμαστε συνειδητοποιημένοι άνθρωποι, να μην ξεχνάμε τι έγινε, δεν είναι μόνο θέμα εκλογών, πρέπει να δείξουμε τη διαμαρτυρία μας μέσω του κόσμου», δηλώνει. Οπως και άλλοι, ούτε εκείνος ξέρει τι θα ψηφίσει τώρα – «δεν θεωρώ αξιόλογα τα τρία μεγάλα κόμματα», λέει. Διερωτώμενος αν ελπίζει πως μπορεί κάτι να αλλάξει, απαντά με πίκρα «όχι». «Αν μου δινόταν η ευκαιρία να δουλέψω εκτός Ελλάδας, δεν θα την έχανα», αναφέρει. Η Σοφία Βαφειάδου δηλώνει κάτι αντίστοιχο. «Τι να κάτσεις να κάνεις στη χώρα», λέει ρητορικά – «εδώ δεν μπορείς να πάρεις ούτε ένα τρένο».
Ενα συλλογικό μετατραυματικό στρες με άδηλη έκβαση
«Οι νέοι φαίνεται να έχουν ταυτιστεί πάρα πολύ με τα θύματα της τραγωδίας», δηλώνει στην «Κ» ο Βασίλης Βαμβακάς, επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ στο ΑΠΘ, τονίζοντας πως καταγράφεται μια διαμαρτυρία στις πρόσφατες, αλλεπάλληλες διαδηλώσεις, που έχει να κάνει με το κράτος στην ολότητά του. «Το ζήτημα είναι αν αυτό θα είναι μια έκρηξη θυμού ή ένα πιο συγκεκριμένο επιχείρημα γύρω από τα ζητήματα που αφορούν το κράτος», αναφέρει. Παρότι τονίζει πως θα πρέπει να περιμένουμε για να καταλάβουμε αν το «φαινόμενο», όπως λέει, που εκδηλώνεται στους δρόμους θα έχει πολιτικό χαρακτήρα και στόχευση, παρατηρεί ήδη μια μικρή τάση να «επανέλθει ένα κομμάτι της νεολαίας σε μια πιο ριζοσπαστική και πιο έντονη πολιτικοποίηση που από το 2015 και μετά είχε ατονήσει πλήρως».
Αυτό που έχει παρατηρήσει η διδάκτωρ Γλωσσολογίας στο ΑΠΘ Αγγελική Αλβανούδη είναι πως τώρα, σε σχέση με διαδηλώσεις για άλλα θέματα στο παρελθόν, στα συνθήματα κυριαρχεί το συναίσθημα. «Είναι μια γλώσσα συναισθηματική που εκφράζει οδύνη και οργή – εκφράσεις που συνδέθηκαν με τα γεγονότα, όπως το “πάρε με όταν φτάσεις”, ανασηματοδοτούνται και γίνονται δείκτες και σύμβολα πολιτικής τοποθέτησης, και έχω την αίσθηση ότι αγκαλιάζουν μεγαλύτερη μερίδα κόσμου», λέει στην «Κ». Είναι συνθήματα τα οποία, στην προκειμένη περίπτωση, μπορεί να τα λένε άνθρωποι που δεν ανήκουν στους ίδιους χώρους, αλλά μέσω των συνθημάτων ενώνονται, αγγίζουν ένα κοινό βίωμα», συμπληρώνει. «Βλέπω να εκφράζουν ένα συλλογικό μετατραυματικό στρες, αλλά θα έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς θα εξελιχθεί», σημειώνει. Παρ’ όλα αυτά, στα συνθήματα που έχουν συνδεθεί με τις πορείες για τα Τέμπη παρατηρεί και μια στρατηγική που είναι συχνή και σε άλλες διαδηλώσεις, θετικής αυτοπαρουσίασης και αρνητικής ετεροπαρουσίασης, όπως «τα κέρδη τους, οι ζωές μας» ή «οι νεκροί μας, τα κέρδη τους». «Εδώ έχεις ένα “εμείς” που φτιάχνει μια συλλογική ταυτότητα, και από την άλλη είναι ο “εχθρός”, η κυβέρνηση ή το κράτος, που είναι απειλή γι’ αυτό το συλλογικό σύνολο, είναι μια αντίδραση πολύ γενική, πιο πολύ στο σύστημα παρά σε συγκεκριμένα πρόσωπα», τονίζει.
Η 22χρονη Μαρίνα Π., φοιτήτρια Αρχιτεκτονικής στο ΑΠΘ, είχε πολλούς γνωστούς στο τρένο. «Δύο άτομα που ήξερα δεν ζουν πια», λέει στην «Κ». Με τα πολιτικά, όπως λέει, δεν ασχολείται πολύ. Δεν έχει καμία σχέση με παρατάξεις. Στο παρελθόν είχε κατέβει σε κάποιες πορείες για τον Αλέξανδρο Γρηγορόπουλο και το Πολυτεχνείο, και καμιά φορά για την Αστυνομία στα πανεπιστήμια, θέμα που ειδικά στη Θεσσαλονίκη είχε πάρει μεγάλη έκταση. Σε εκείνες τις πορείες, μέχρι την τελευταία στιγμή αμφιταλαντευόταν για το αν θα πήγαινε, κυρίως επειδή φοβόταν τα επεισόδια. «Τώρα δεν υπήρχε συζήτηση για το αν θα πάω ή όχι», δηλώνει. «Γνωρίζω ότι αν γίνει μια πορεία δεν είναι ότι θα αλλάξει κάτι», αναφέρει. «Αλλά όταν τόσος κόσμος μαζικά διαμαρτύρεται για κάτι, ίσως είναι πιο εύκολο να φανεί σε τι βαθμό υπάρχει απογοήτευση με τον τρόπο που λειτουργούν κάποια πράγματα», λέει. Δεν έχει να κάνει μόνο με το πώς λειτουργούν τα τρένα, συμπληρώνει – «είναι πολλά θέματα για τα οποία δεν υπάρχει πρόνοια». Αλλά στις πορείες για τα Τέμπη κατεβαίνει και για έναν άλλο λόγο. «Είναι σαν μια συγγνώμη», δηλώνει στην «Κ», «από την κοινωνία στα παιδιά που χάθηκαν». «Στους ανθρώπους», τονίζει, «που χάθηκαν».
Οι αριθμοί
420.000 εκτιμάται ότι είναι οι νέοι ψηφοφόροι που απέκτησαν δικαίωμα ψήφου από τις εθνικές εκλογές του 2019 έως σήμερα.
62% των ερωτηθέντων 17-29 ετών δηλώνουν ότι θα ψηφίσουν σίγουρα στις εκλογές, το χαμηλότερο ποσοστό από κάθε άλλη ηλικιακή ομάδα.
