Δεν μπορούσαν εκείνη τη στιγμή να αφήσουν ούτε μια χαραμάδα στο συναίσθημα. Οι γερανοί ανασήκωναν τα συντρίμμια, ανοίγοντας διόδους στο πεδίο της καταστροφής. Εκείνοι τεμάχιζαν λαμαρίνες και αναζητούσαν στα αποκαΐδια ανθρώπινα ίχνη. «Είμαι αρκετά χρόνια στη δουλειά, έχω πάει σε πολλά τροχαία, αλλά εκεί ήταν λες και έπεσε βόμβα», λέει ένας από τους πυροσβέστες που επιχειρούσε στα Τέμπη για τον εντοπισμό θυμάτων, μετά τη μετωπική σύγκρουση των αμαξοστοιχιών. «Πρέπει να σφίξεις τα δόντια και να κάνεις ό,τι καλύτερο μπορείς, σαν επαγγελματίας. Δεν υπάρχει περιθώριο για άλλες σκέψεις».
Οταν επέστρεψε στο σπίτι του, έπειτα από βάρδια 24 ωρών, δεν μπόρεσε να κοιμηθεί από την υπερένταση. Ηπιε έναν καφέ και έκλεισε το απόγευμα τα μάτια του για μία ώρα μόνο. «Οσο σκληρός κι αν είσαι, ό,τι κι αν έχεις δει, έμεινε μια θλίψη, ένας πόνος, η μυρωδιά του καμένου», λέει στην «Κ» ο πυροσβέστης από τη Λάρισα που δέχθηκε να μιλήσει για τις ψυχολογικές επιπτώσεις του δυστυχήματος, υπό τον όρο της ανωνυμίας.
Στο παρελθόν, σε άλλα συμβάντα στα οποία έχει επιχειρήσει, όταν επέστρεφαν στη βάση τους συνήθιζαν να κουβεντιάζουν για όλα όσα είχαν βιώσει. Αυτή ήταν και η «αποθεραπεία» τους, μια προσπάθεια να ανιχνεύσουν τι θα μπορούσε να είχε συμβεί καλύτερα, αλλά και να εκτονώσουν συναισθήματα που κρατούσαν εγκλωβισμένα. Οπως λέει, στα Τέμπη δεν είχαν προλάβει να το κάνουν, γιατί οι έρευνες κράτησαν αρκετές ημέρες. Ωσπου, την περασμένη εβδομάδα, δύο μέλη του τμήματος Ψυχοκοινωνικής Μέριμνας της Πυροσβεστικής, τους επισκέφθηκαν στη Λάρισα. Ηταν η πρώτη φορά που θα μιλούσε μπροστά σε ψυχολόγο ο συγκεκριμένος διασώστης. Το είχε ανάγκη. «Ηθελαν να πούμε όσα περισσότερα μπορούσαμε για να αποβάλλουμε αυτό που ζήσαμε. Είπα πόσα άτομα έβγαλα από τις λαμαρίνες. Βοήθησε, ήταν σαν εκτόνωση», λέει.
Οι πυροσβέστες δεν είναι αλώβητοι απέναντι στο ψυχικό τραύμα, όσο θωρακισμένοι κι αν είναι από την εκπαίδευση ή τις παραστάσεις τους. Σε αρκετά συμβάντα είναι οι πρώτοι που φθάνουν και εκτίθενται σε εικόνες που δεν είναι εύκολα διαχειρίσιμες για τον οποιονδήποτε, ενώ καλούνται να μεταβούν άμεσα από κατάσταση ηρεμίας σε εγρήγορση. Μετά την ολοκλήρωση των ερευνών στα Τέμπη, τέσσερις ψυχολόγοι και κοινωνικοί λειτουργοί του τμήματος Ψυχοκοινωνικής Μέριμνας συνάντησαν πυροσβέστες στη Λάρισα και τον Βόλο, ενώ άλλοι δύο ειδικοί μίλησαν με διασώστες στη Θεσσαλονίκη. Συγκρότησαν μικρά γκρουπ έως δέκα ατόμων το καθένα, που αποκαλούνται «ομάδες diffusing» (εκτόνωσης πλεονάζοντος συναισθήματος). Κάθε συνάντηση κράτησε έως μία ώρα και οι συμμετέχοντες μπορούσαν να μιλήσουν ελεύθερα για όλα όσα βίωσαν και ένιωσαν στο στρεσογόνο συμβάν. Δεν κρατήθηκαν σημειώσεις, οι ειδικοί ψυχικής υγείας βρίσκονταν εκεί για να ακούσουν.
«Θέλουμε να πάρουμε ένα μέρος του φορτίου που κουβαλούν», λέει στην «Κ» ο πυραγός-ψυχολόγος Ιωάννης Ανδρουτσάκος, ο οποίος συμμετείχε σε αυτές τις παρεμβάσεις. «Την ώρα που επιχειρούν επικεντρώνονται στο έργο τους και εκεί συνήθως δεν υπάρχει χώρος για συναίσθημα. Αυτό θα βγει μετά, όταν επιστρέψουν από το πεδίο», προσθέτει. «Κυρίως τα παλιότερα χρόνια μπορεί να υπήρχε η αντίληψη ότι ο πυροσβέστης θα κάνει τα πάντα και θα είναι απρόσβλητος από το άγχος και το στρες. Πλέον έχουν αλλάξει τα πράγματα. Είναι πιο εύκολο να έρθουν σε επαφή με το συναίσθημα, όλο και περισσότεροι πυροσβέστες διεθνώς κατανοούν ότι δεν είναι άτρωτοι».
Οι τραυματικές καταστάσεις στις οποίες μπορεί να εκτεθούν οι διασώστες δεν θα επηρεάσουν τον καθένα με όμοιο τρόπο. Εξαρτάται από τις ώρες που εργάστηκαν στο συμβάν, την εγγύτητά τους με το πεδίο της καταστροφής, ακόμη και με το εάν μπορούν να ταυτιστούν με τα θύματα ή τη συνθήκη στην οποία βρίσκονταν, εάν για παράδειγμα κάποιος έχει παιδιά στην ηλικία των θυμάτων. Ο κ. Ανδρουτσάκος παρατηρεί ότι μπορεί να λειτουργήσει ψυχοπροφυλακτικά σε αυτές τις περιπτώσεις η συνεργασία με τους συναδέλφους τους. «Η βάρδια είναι βασικός παράγοντας αύξησης της ψυχικής ανθεκτικότητας. Κάθε βάρδια στην υπηρεσία έχει συγκεκριμένα μέλη, ίδια πρόσωπα που επιχειρούν μαζί για πολλά χρόνια. Αυτό δημιουργεί στενές ανθρώπινες σχέσεις, ένα δέσιμο. Ξέρουν ότι υπάρχει δυνατότητα να στηριχθούν σε κάποιον άλλον. Μπαίνουν σε ένα φλεγόμενο κτίριο και ξέρουν ότι υπάρχει πίσω ένας συνάδελφός τους που θα τους τραβήξει έξω εάν κινδυνεύσουν», λέει.
Στη Μάνδρα και στο Μάτι
«Είμαι αρκετά χρόνια στη δουλειά, έχω πάει σε πολλά τροχαία, αλλά εκεί ήταν λες και έπεσε βόμβα», λέει στην «Κ» πυροσβέστης που επιχείρησε στον εντοπισμό θυμάτων στα Τέμπη.
Η Ψυχοκοινωνική Μέριμνα της Πυροσβεστικής συστάθηκε την άνοιξη του 2017 και η πρώτη μαζική καταστροφή που διαχειρίστηκε ήταν η πλημμύρα της Μάνδρας τον Νοέμβριο του ίδιου έτους. Τότε συνέδραμαν συγγενείς θυμάτων. Ενα χρόνο αργότερα, μετά τη φονική φωτιά στην Ανατολική Αττική, υποδέχονταν συγγενείς θυμάτων και αγνοουμένων στο νεκροτομείο, σε συνεργασία με ψυχολόγους της Αστυνομίας και του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής. Τότε επισκέφθηκαν και πυροσβεστικούς σταθμούς που είχαν εμπλακεί στην πυρκαγιά και συζήτησαν με το προσωπικό σε «ομάδες diffusing», όπως συνέβη και τώρα μετά τα Τέμπη. Τα γραφεία των ψυχολόγων της Πυροσβεστικής βρίσκονται στο κέντρο της Αθήνας, στην οδό Πανεπιστημίου, σε έναν αυτόνομο χώρο που δεν συστεγάζεται με άλλη υπηρεσία. Σε αυτούς μπορούν να απευθυνθούν και συγγενείς πρώτου βαθμού πυροσβεστών.
Το «Εξπρές Σάμινα»
Αρκετά χρόνια νωρίτερα και άλλοι ειδικοί ψυχικής υγείας στη χώρα μας είχαν στρέψει την προσοχή τους στο δευτερογενές τραύμα των διασωστών. Ο Κωνσταντίνος Ψαρρός, αναπληρωτής καθηγητής Ψυχιατρικής στο Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, αναφέρει την περίπτωση των νησιωτών ψαράδων που είχαν σπεύσει το 2000 να περισυλλέξουν τους ναυαγούς του «Εξπρές Σάμινα». «Προσπαθούσαν να τους προσεγγίσουν, αλλά φοβόντουσαν ότι εάν πλησίαζαν πολύ κοντά η προπέλα του καϊκιού θα τους σκότωνε. Κάποιους κατάφερναν να τους πιάσουν και τους γλιστρούσαν από τα χέρια. Ηταν μια τραυματική εμπειρία που είχε μείνει σαν εφιάλτης», λέει.
Η φωτιά στην Ηλεία
Ο κ. Ψαρρός είχε ασχοληθεί και με τις επιπτώσεις στους διασώστες της φονικής πυρκαγιάς στην Ηλεία το 2007. Τότε μαζί με τους Χρήστο Θελερίτη, Σοφία Μαρτινάκη και Ιωάννα-Δέσποινα Μπεργιαννάκη είχαν πραγματοποιήσει συνεντεύξεις με 102 πυροσβέστες που βρέθηκαν στην πληγείσα περιοχή. Από εκείνη την έρευνα της Α΄ Ψυχιατρικής Κλινικής του Αιγινήτειου Νοσοκομείου είχαν ανιχνευθεί σημάδια μετατραυματικής διαταραχής σε 19 πυροσβέστες, εκ των οποίων οι 12 ήταν εποχικοί. Σε αυτή την περίπτωση οι πιο έμπειροι και εξοικειωμένοι με αντίστοιχα συμβάντα φαίνεται πως μπόρεσαν να τα διαχειριστούν καλύτερα συναισθηματικά.
Η όσο το δυνατόν πιο ξεκάθαρη πληροφόρηση των διασωστών για το τι αναμένεται να συναντήσουν στο επίκεντρο μιας καταστροφής προτού βρεθούν εκεί (εάν θα υπάρχουν πτώματα και ποια θα είναι η κατάστασή τους), η πρόβλεψη για διαλείμματα και τροφοδοσία κατά την εργασία τους, η συζήτηση μεταξύ των μελών της ομάδας εκ των υστέρων, είναι ορισμένοι τρόποι, όπως επισημαίνει ο κ. Ψαρρός, που μπορεί να λειτουργήσουν υποστηρικτικά και να μειώσουν τις πιθανότητες ψυχοτραυματισμού.
«Εχω κάνει τέσσερις βάρδιες μετά τα Τέμπη, έχω κληθεί σε μικρότερα συμβάντα. Η αλήθεια είναι ότι υπάρχουν στιγμές που περνάνε από το μυαλό μου οι εικόνες που είχα δει στα βαγόνια. Δεν φεύγουν εύκολα», λέει πυροσβέστης από τη Θεσσαλονίκη, με πολλά χρόνια υπηρεσίας, που συμμετείχε σε μια από τις ομάδες εκτόνωσης πλεονάζοντος συναισθήματος. Επειτα από κάποιο χρονικό διάστημα αναμένεται οι ψυχολόγοι και κοινωνικοί λειτουργοί της Πυροσβεστικής να επιστρέψουν και να πραγματοποιήσουν νέες συζητήσεις με τους ίδιους διασώστες. «Ηταν η πρώτη φορά που μιλούσα σε ψυχολόγο. Προσπάθησα να μεταφέρω με λόγια όλα όσα είχα δει, τις σκηνές στα χαλάσματα, πώς κόβαμε τα σίδερα και τι βρίσκαμε, αλλά και να περιγράψω τα συναισθήματά μου», λέει ο έμπειρος πυροσβέστης από τη Θεσσαλονίκη. «Ηταν σημαντικό. Επρεπε να γίνει αυτή η αποσυμφόρηση».
