Τα Τέμπη ανέδειξαν όλες τις προβληματικές πτυχές του επιτελικού κράτους: έλλειψη διαφάνειας και λογοδοσίας, ελλιπής οργάνωση, πελατειακές σχέσεις, υποστελέχωση και έλλειψη στήριξης των εργαζομένων. Προπαντός την αίσθηση ότι τίποτα δεν σχεδιάζεται με γνώμονα το δημόσιο συμφέρον. Αυτή η κατάσταση ανοίγει ένα μεγάλο πεδίο παρέμβασης για την επόμενη προοδευτική κυβέρνηση, με άξονα τη δικαιοσύνη στο κράτος και την εμβάθυνση της δημοκρατίας.
Το ίδιο ισχύει και στη σφαίρα της οικονομίας. Τις τελευταίες δεκαετίες έχει κυριαρχήσει η ιδέα ότι το κράτος δεν πρέπει να παρεμβαίνει στην πραγματική οικονομία ούτε καν να έχει άποψη για την κατεύθυνση που πρέπει αυτή να ακολουθήσει. Ο ρόλος του κράτους περιορίζεται στο να «διευκολύνει» τον ιδιωτικό τομέα. Για παράδειγμα, πρόσφατα η Ν.Δ. νομοθέτησε ρύθμιση με την οποία δίνεται η δυνατότητα, τα ξενοδοχεία να χτίζουν τριάντα μέτρα από τον αιγιαλό – σαν να μην υπάρχει κλιματική κρίση, σαν το παραγωγικό μοντέλο μας να μην υπερεξαρτάται από τον τουρισμό και την οικοδομική δραστηριότητα.
Επιπλέον, σημαντικές λειτουργίες δίνονται σε στρατιές ιδιωτικών συμβούλων που, όπως αναλύει στο τελευταίο της βιβλίο η Μαριάννα Μαζουκάτο (The Big Con, allen Lane, 2023) προσφέρουν υπηρεσίες αμφίβολης ποιότητας και δεν έχουν κανένα κίνητρο να ενισχύσουν τις ικανότητες του κράτους – κάτι τέτοιο απλώς θα μείωνε την πιθανότητα νέων συμβάσεων στο μέλλον. Η αποδυνάμωση αυτή του κράτους δυσχεραίνει την ικανότητά του να σχεδιάζει ακόμη και τον επιμερισμό των κονδυλίων και το φέρνει σε δυσμενή διαπραγματευτική θέση απέναντι στον ιδιωτικό τομέα.
Και όμως, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, οι οικονομίες που πήγαν καλύτερα ήταν αυτές που δεν ακολούθησαν τις προσταγές του νεοφιλελευθερισμού, με πιο εμβληματικό παράδειγμα τα BRICS, χώρες που όλες, σε κάποιον βαθμό, κράτησαν στοιχεία ενός αναπτυξιακού κράτους, δηλαδή ενός κράτους που έχει ενεργό ρόλο. Στην Ελλάδα, αντιθέτως, το αναπτυξιακό κράτος θεωρήθηκε πρόβλημα και γι’ αυτό αποστερήθηκε κρίσιμα εργαλεία, με αποτέλεσμα να συντηρούνται όλα τα δομικά προβλήματα: εξάρτηση από τουρισμό και οικοδομές, μόνιμα ελλείμματα στο ισοζύγιο τρεχουσών πληρωμών κ.λπ.
Στην Ελλάδα το κράτος αποστερήθηκε κρίσιμα εργαλεία, με αποτέλεσμα να συντηρούνται όλα τα δομικά προβλήματα: εξάρτηση από τουρισμό και οικοδομές, μόνιμα ελλείμματα στο ισοζύγιο τρεχουσών πληρωμών.
Ποιος πρέπει να είναι ο ρόλος του αναπτυξιακού κράτους; Ας πάρουμε ένα απλό παράδειγμα, όπως η παροχή ποιοτικών, εύγευστων και υγιεινών σχολικών γευμάτων. Εδώ το κράτος πρέπει να έχει διττό ρόλο. Θα πρέπει να επιτύχει συντονισμό ανάμεσα στους διάφορους εμπλεκόμενους φορείς, αλλά ανάμεσα και σε διάφορους τομείς της οικονομίας. Από τη μια, θα πρέπει να φέρει στο τραπέζι τον δημόσιο τομέα, τις ιδιωτικές επιχειρήσεις, τον κοινωνικό τομέα (π.χ. συνδικάτα, μη κυβερνητικούς οργανισμούς, τους συλλόγους γονέων και κηδεμόνων) κ.λπ. Από την άλλη, θα πρέπει να συντονίσει όλο το φάσμα των τομέων που συνεισφέρουν στην παρασκευή και διάθεση γευμάτων και να τους οδηγήσει στην κατεύθυνση που επιθυμεί, π.χ. τον αγροτικό τομέα που θα πρέπει να κληθεί να παράγει με βιώσιμο οικολογικό τρόπο τις πρώτες ύλες. Το παραπάνω αποτελεί ένα παράδειγμα για τον τρόπο με τον οποίο μια κοινωνική πολιτική μπορεί να έχει και συμβολή στην παραγωγική ανασυγκρότηση όσον αφορά τον αγροτικό τομέα. Τα παραδείγματα και οι εφαρμογές είναι αναρίθμητα – στην ανέγερση κοινωνικών κατοικιών για να αντιμετωπιστεί η στεγαστική κρίση, στην ανάπτυξη νέων εφαρμογών με τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης και, βέβαια, σε όλα τα μεγάλα και μικρά πρότζεκτ που χρειάζονται για την πράσινη μετάβαση. Η συνολική ιδέα, ωστόσο, είναι ότι δεν υπάρχει μόνο ένα κέντρο, ένας παίκτης, που έχει όλη τη γνώση (όπως πιστεύει το επιτελικό κράτος του κ. Μητσοτάκη, που, για παράδειγμα, δεν έκανε καμία ουσιαστική διαβούλευση για το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας), αλλά η γνώση είναι διάχυτη στην οικονομία και την κοινωνία. Και η γνώση και η δυνατότητα επίλυσης των προβλημάτων.
Ανάλογα με την περίσταση, το κράτος αλλού θα λαμβάνει ηγετικό ρόλο, αλλού θα έχει περισσότερο συντονιστικό ρόλο. Αλλά το αναπτυξιακό κράτος δεν περιορίζει τον ρόλο του στη «διευκόλυνση» του ιδιωτικού τομέα. Θα πρέπει να θέσει κάποιους όρους – η NASA, για παράδειγμα, στα συμβόλαια με τον ιδιωτικό τομέα περιελάμβανε ρήτρες απαγόρευσης υπερκερδών. Στο νομοσχέδιο που πέρασε ο κ. Σταϊκούρας για κίνητρα συγχωνεύσεων θα μπορούσε να συνδέσει τα κίνητρα με συγκεκριμένους στόχους, π.χ. την τεχνολογική ή πράσινη αναβάθμιση. Θα πρέπει επίσης να αποκομίσει μακροχρόνια οφέλη, τεχνογνωσία, θέσεις εργασίας, υποδομές, ή τη συμμετοχή στα κέρδη. Κάτι που δεν έγινε ούτε με τη βοήθεια στις μεγάλες επιχειρήσεις στην εποχή της COVID, ούτε και στην περίπτωση των συμβάσεων για εξοπλιστικά προγράμματα.
Για να τα κάνει όλα αυτά το κράτος χρειάζεται εργαλεία, αλλά και επίγνωση των επιδιώξεών του. Στα εργαλεία, για παράδειγμα, είναι η Αναπτυξιακή Τράπεζα (που συστήθηκε επί ΣΥΡΙΖΑ), η οποία μπορεί να έχει ενεργό ρόλο στην υποστήριξη αλλαγών στα μοντέλα παραγωγής και να ενθαρρύνει τη δημιουργικότητα (όπως κάνει η γερμανική KfW) ή να είναι πρωτοπόρος στην πράσινη μετάβαση (όπως η κινεζική αναπτυξιακή τράπεζα). Ταυτόχρονα το κράτος πρέπει να επενδύσει και στο έμψυχο δυναμικό του, τόσο με τη μορφή προσλήψεων όσο και με τη βελτίωση των δεξιοτήτων και την ενίσχυση της τεχνογνωσίας του. Γιατί η υπερεξάρτηση από εξωτερικούς τεχνικούς συμβούλους και εμπειρογνώμονες είχε ως αποτέλεσμα την απογύμνωση του Δημοσίου από την ικανότητα να συλλαμβάνει ιδέες και να τις υλοποιεί, ένα παγκόσμιο φαινόμενο, όπως μας λέει πάλι η Μαζουκάτο.
Μόνο ένα αναπτυξιακό κράτος μπορεί να υλοποιήσει ένα στρατηγικό σχέδιο για την αντιμετώπιση των διαρθρωτικών προβλημάτων της χώρας. Μόνο μια προοδευτική κυβέρνηση μπορεί να αναλάβει αυτή την πρόκληση. Γιατί η Ν.Δ. έχει αποδείξει ότι δεν διατίθεται να προτεραιοποιήσει το δημόσιο συμφέρον και μια σοβαρή αναδιάταξη του κράτους. Δεν θα είναι εύκολο εγχείρημα. Υπάρχουν παγιωμένες νοοτροπίες και εγκαθιδρυμένα συμφέροντα που αποτελούν σοβαρό ανασταλτικό παράγοντα. Το πρόβλημα στο ελληνικό Δημόσιο είναι ότι δεν είναι αρκετά δημόσιο – πιο πολύ από ποτέ, σήμερα κυριαρχούν το πελατειακό κράτος και τα μεγάλα και μικρά ιδιωτικά συμφέροντα. Και δεν υπάρχει μια εύκολη λύση σε έναν μηχανισμό τόσο πολύπλοκο όσο η δημόσια διοίκηση, με δική της δυναμική, πολυσύνθετες αλληλεπιδράσεις και πολυάριθμους παράγοντες. Ωστόσο είναι κάτι που πλέον δεν έχουμε την πολυτέλεια να αναβάλουμε.
O κ. Ευκλείδης Τσακαλώτος είναι υποψήφιος βουλευτής ΣΥΡΙΖΑ, πρώην υπουργός Οικονομικών.
