Την τελευταία πενταετία στην αγγλόφωνη κυρίως βιβλιογραφία πολιτικής κοινωνιολογίας χρησιμοποιείται συχνά ο όρος grievance politics. Οι δυνατότητες απόδοσής του στην ελληνική είναι περιορισμένες: «πολιτική των παραπόνων» και «πολιτική της ανησυχίας» μάλλον είναι οι διαθέσιμες μεταφραστικές επιλογές. Ανεξάρτητα από την ορολογική απόδοση, μπορεί να εκληφθεί ως έννοια γένους που περιλαμβάνει τις επιμέρους συγγενείς έννοιες: πολιτική διαμαρτυρία, συγκρουσιακή πολιτική, πολιτική της παλινδρόμησης (regression politics), πολιτική της αντίδρασης (backlash politics), νατιβισμός/αυτοχθονισμός, αντιδραστισμός (reactionism), πολιτική της αγανάκτησης (politics of resentment).
Η έννοια του «παραπόνου», ωστόσο, δεν είναι καινούργια στη μελέτη της συλλογικής δράσης. Στη δεκαετία του ’80 είχε χρησιμοποιηθεί στην ανάλυση των κοινωνικο-πολιτικών κινημάτων υποδηλώνοντας ηθικά αιτήματα και αιτιάσεις έναντι του «συστήματος» βάσει των οποίων τα άτομα κινητοποιούνται στον δημόσιο χώρο καθόσον αισθάνονται ότι δεν τυγχάνουν ακριβοδίκαιης αντιμετώπισης. Έτσι, από μια έννοια, οιαδήποτε διεκδίκηση και διαμαρτυρία μπορεί να χαρακτηριστεί σαν έκφανση της πολιτικής των παραπόνων. Δεν είναι όμως αυτός ο τρόπος που ο όρος χρησιμοποιείται στην πρόσφατη πολιτικο-κοινωνιολογική και πολιτικο-ψυχολογική έρευνα.
Μολονότι δεν υπάρχει κοινά αποδεκτός ορισμός, ως «πολιτική των παραπόνων» εννοείται λίγο-πολύ μια ιδιότυπη από τα κάτω μαζική πολιτική συμμετοχή, καθώς και ένα είδος άσκησης της εξουσίας από τα πάνω προς τα κάτω που διέπεται από ηθικισμό, αρνητικά και εχθροπαθή συναισθήματα, έντονη προσωποποίηση (εικονιστικό χάρισμα) και συνακόλουθη περιστολή των κομμάτων ως φορέων οργάνωσης, διαμεσολάβησης και εκπροσώπησης κοινωνικών συμφερόντων. Η παρείσφρηση της έννοιας αυτής είναι καλοδεχούμενη καθώς αποσυμφορίζει τον «λαϊκισμό», ο οποίος έχει καταλήξει να χρησιμοποιείται σαν μια κατηγορία-καλάθι όπου βάζουμε μέσα πολλά από τα συστατικά στοιχεία της «πολιτικής των παραπόνων» και όχι μόνο.
Στο πλαίσιο της εν λόγω συνθήκης διαμορφώνεται ένας οριζόντιος άξονας πολιτικής και πολιτισμικής πόλωσης με τη χρήση προπαγανδιστικών μέσων, ώστε αφ’ ενός να διχάζεται η κοινή γνώμη για τα περισσότερα επίδικα ζητήματα της δημόσιας ζωής και αφ’ ετέρου να συγκροτούνται ασύμβατες «ηθικές φυλές», τα μέλη των οποίων προσλαμβάνουν την πολιτική πραγματικότητα με διαμετρικά αντίθετους τρόπους. Εξ ου και οι «εναλλακτικές» πραγματικότητες και η «εναλλακτική αλήθεια» του Ντόναλντ Τραμπ (στη σχετική βιβλιογραφία ο «τραμπισμός» δειγματίζει πληρέστερα την «πολιτική των παραπόνων»). Ο οριζόντιος αυτός άξονας τέμνεται από τον κάθετο άξονα των κοινωνικο-ταξικών ανισοτήτων και των επάλληλων κρίσεων, οι οποίες γεννούν δυσανεξία και δυσφορία που όμως αντί να κατευθύνονται προς την «ελίτ εξουσίας» μετατίθενται σε ομάδες-στόχους (μετανάστες, πρόσφυγες, ΛΟΑΤΚΙ κοινότητες κτλ.).
Μπορεί κανείς να διακρίνει τέσσερις ερμηνείες του φαινομένου: α) Τη χωρική, σύμφωνα με την οποία τα πλεονεκτήματα των (μεγαλου)πόλεων και οι περισσότερες ευκαιρίες ζωής που προσφέρουν γεννούν ζηλοφθονία στους κατοίκους της υπαίθρου. β) Την πολιτικο-πολιτισμική, που εστιάζει στην αντίδραση των μεγαλύτερων ηλικιών ενάντια στις χειραφετικές αξίες και την ελευθεριότητα των νεότερων. γ) Την κοινωνικο-οικονομική που τονίζει τις εισοδηματικές ανισότητες και τον πολλαπλό κοινωνικό αποκλεισμό. δ) Τη δημογραφική, που το ερμηνεύει βάσει των πληθυσμιακών μετακινήσεων και της αρνητικής στάσης των γηγενών έναντι των νεο-εισερχόμενων που αναγκαστικά απορροφούν μέρος των διαθέσιμων πόρων (στάση, όχι άγνωστη στην Ελλάδα).
Είναι προφανές ότι σε παραλλάσσουσες αναλογίες, η πολιτική των παραπόνων διαμορφώνεται (και) μέσω της έγκλισης των πληττόμενων υποκειμένων από δημαγωγικές ελίτ με τη συνδρομή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Εδώ ακριβώς ευδοκιμεί ο μιζεραμπιλισμός: το να είναι κανείς μονίμως δυσφορικός και αγανακτισμένος με τα πεπραγμένα του πολιτικού του αντιπάλου, συνήθως της κυβέρνησης. Είναι μια στάση που μεμψιμοιρεί αλλά κυρίως απαρνείται ό,τι θετικό συντελείται, αφενός μεν γιατί η γενναιόψυχη αποδοχή του θα την καταργούσε, αφετέρου δε γιατί τρέφεται και βολεύεται με το «όσο χειρότερα τόσο το καλύτερο».
Πρόκειται για μια προ-ακυρωμένη ικανοποίηση ενάντια στα θετικά του δημόσιου βίου. Έλκει από μια διάχυτη ressentiment και απολήγει σε ναρκισσιστική θυματοποίηση όπου φτώχεια και μιζέρια γίνονται αντικείμενο απόλαυσης. Επιτεινόμενη στις προεκλογικές περιόδους, η στάση αυτή εκφράζεται με τη χρήση απαξιωτικού ηθικού λόγου όπως π.χ. εκείνου του κ. Πολάκη, του κ. Βελόπουλου αλλά και του ΚΚΕ όπου επιπολάζουν οι λέξεις «βρωμιά», «βούρκος», «απληστία», «ξετσιπωσιά», «ντροπή», «αθλιότητα» κοκ. Λέξεις που τις ακούμε τις μέρες αυτές συχνά.
Όσον αφορά την πλευρά της «ζήτησης», σημαντικότατος προβλεπτικός παράγοντας είναι η συναισθηματική ενέργεια που συγκεντρώνεται και εκλύεται από τη μεριά εκείνων που συμμετέχουν των διαδικασιών της πολιτικής των παραπόνων ή/και ανησυχιών. Οι ματαιώσεις και η αγανάκτησή τους προκαλείται από την πραγματική ή προσλαμβανόμενη υποβάθμιση της κοινωνικής τους θέσης και την αδήριτη ανάγκη για αναγνώριση, δηλαδή για αξιοπρέπεια. Ας θυμηθούμε πως η αποκατάσταση της αξιοπρέπειας ήταν βασικό συστατικό του λόγου του ΣΥΡΙΖΑ στις εκλογές του 2015. Αλλά και τώρα, η αξιοπρέπεια και η δίκαιη κοινωνία είναι αξίες στις οποίες προσβλέπουν οι Έλληνες για το 2040, σύμφωνα με απολύτως πρόσφατη έρευνα (Μάρτιος 2023) του Joint Research Centre της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του ΙΤΕ (https://ourfutures.dashboard.voicesthatcount.net/).
Όταν κανείς νιώθει «ξένος στην «ίδια του τη χώρα» – ομότιτλο προ επταετίας βιβλίο της Arlie Hochschild, μια αυθεντία της κοινωνιολογίας των συναισθημάτων-, δικαίως διεκδικεί την εστία του, ένα συναισθηματικό λίκνο για να ανήκει και να χαίρει σεβασμού. Το ερώτημα είναι αν η αναζήτηση αυτή ακολουθήσει πορεία αυταρχική ή δημοκρατική.
*Ο Νίκος Δεμερτζής είναι καθηγητής Πολιτικής κοινωνιολογίας και Επικοινωνίας στο ΕΚΠΑ
Ακολουθήστε το kathimerini.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, στο kathimerini.gr
