Το αποτέλεσμα των πρόσφατων εκλογών μπορεί να αναγνωσθεί ως μία επιβράβευση ενός παραδείγματος κυβερνητικής ηγεσίας το οποία προάγει τις μεταρρυθμίσεις με άμεσα αποτελέσματα. Η απερχόμενη κυβέρνηση κρίθηκε ευμενώς για την επιτυχή διαχείριση πολλών και σοβαρών ζητημάτων από το 2019, αλλά και για την καλύτερη, συγκριτικά με τον εκλογικό ανταγωνισμό, προγραμματική στόχευση και το πολιτικό προσωπικό για την επόμενη κυβερνητική θητεία. Το πρόβλημα, όμως, είναι ότι στην Ελλάδα ο πήχυς είναι εξαιρετικά χαμηλά, σύμφωνα με τις μέτριες επιδόσεις της τελευταίας εικοσαετίας.
Απαιτείται, λοιπόν, μία σοβαρή υπέρβαση από την επόμενη κυβέρνηση για να συγκλίνει τεκμηριωμένα σύμφωνα με τους συγκριτικούς δείκτες βιώσιμης ανάπτυξης της ΕΕ προς τα καλύτερα επίπεδα ευημερίας που απολαμβάνουν οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι. Διαφορετικά το κομματικό σύστημα θα λειτουργήσει ως εκκρεμές, και η πλευρά του αντι-συστημισμού θα τροφοδοτηθεί ξανά με το πλήθος των νεο-αγανακτισμένων. Ας μη μας διαφεύγει ότι στη Γαλλία ο αντίπαλος του Μακρόν είναι τα κόμματα της ριζοσπαστικής δεξιάς και της άκρας αριστεράς, και όχι κάποια εναλλακτικά κόμματα εξουσίας με κεντρο-αριστερό προσανατολισμό.
Το στρατηγικό μειονέκτημα του ΣΥΡΙΖΑ ήταν ότι επιχείρησε να αποδομήσει την ηγεσία Μητσοτάκη με τρόπο ισοπεδωτικό και όρους σχεδόν παρα-πολιτικούς, χωρίς να αντιτείνει μία ισχυρή πρόταση για μία χώρα που βελτιώνεται, και πάντως δεν μαραζώνει σύμφωνα με το δικό τους αφήγημα. Παραδόξως, ήταν η ίδια η ηγεσία Τσίπρα η οποία πραγματοποίησε την μεταστροφή στο πεδίο της κυβερνητικής αποτελεσματικότητας όταν μετά το δημοψήφισμα 2015 έκανε την επιλογή της σύναψης νέου μνημονίου και της διεκδίκηση μίας νέας εντολής για την εφαρμογή του. Ήταν το μόνο το οποίο ολοκληρώθηκε σύμφωνα με το χρονοδιάγραμμα και τους στόχους έως το 2018. Για να συμβεί αυτό, η κυβέρνηση Τσίπρα και η πλειοψηφία που την στήριξε εργάστηκε συστηματικά, νομοθέτησε μία σειρά στόχους τους οποίους οι προηγούμενες “μνημονιακές” πλειοψηφίες απέτυχαν να εκπληρώσουν. Είναι, πράγματι, περίεργο γιατί αυτές τις επιτυχίες, που οδήγησαν στην αμετάκλητη παραμονή στο ευρώ, δεν τις υπερασπίστηκε το επιτελείο του ΣΥΡΙΖΑ ως δείγμα ικανής κυβερνητικής ηγεσίας με σημαντικές μεταρρυθμίσεις στην οικονομία και το δημόσιο τομέα, αλλά και ρεαλισμό στην εξωτερική πολιτική. Αντιθέτως, βρέθηκαν απολογούμενοι μόνο για τις φορολογικές επιβαρύνσεις της περιόδου και τη δυσαρέσκεια που προκάλεσαν σε μία ομάδα ψηφοφόρων οι περισσότεροι εκ των οποίων μετοίκησαν σε κόμματα που αποσχίστηκαν.
Το στρατηγικό πλεονέκτημα της ηγεσίας Μητσοτάκη ήταν ότι κινήθηκε με ρεαλισμό και αναζήτησε πρακτικές λύσεις για την αντιμετώπιση σοβαρών κινδύνων. Στο μείζον θέμα της εθνικής ασφάλειας, αξιοποίησε πλήρως τη δομή των διπλωματικών σχέσεων, τις οποίες και η προηγούμενη κυβέρνηση είχε στηρίξει, με ΕΕ, ΗΠΑ, Ισραήλ, Αίγυπτο, και ταυτόχρονα ενίσχυσε την αποτρεπτική ικανότητα της χώρας με στενή επιτήρηση του κατάλληλου επιχειρησιακού σχεδιασμού και την άμεση ενίσχυση του αμυντικού εξοπλισμού. Αξιοποίησε το “παράθυρο ευκαιρίας” των σεισμών, και οι πολίτες αναγνωρίζουν την αποτροπή, αλλά και την πρωτόγνωρη “ανακωχή” των ενεργειών αμφισβήτησης της κυριαρχίας από την Τουρκία.
Η αξιοπιστία της οικονομικής πολιτικής στηρίχθηκε στην αποκατάσταση της δημοσιονομικής ισορροπίας της περιόδου 2015-2019, αλλά δημιούργησε ένα ευνοϊκό κλίμα για την προσέλκυση άμεσων ξένων επενδύσεων, την τόνωση της εγχώριας οικονομικής δραστηριότητας και την ενίσχυση της απασχόλησης. Αξιοποιεί τις δύο βασικές πηγές εξωγενούς χρηματοδότησης, το Ταμείο Ανάκαμψης και το ΕΣΠΑ 2021-27, για την περαιτέρω τόνωση της οικονομικής δραστηριότητας. Τα παραπάνω έχουν ορατές ευεργετικές συνέπειες για περισσότερες θέσεις απασχόλησης και βελτίωση των μισθών (πχ κλάδοι βιομηχανίας, κατασκευές), ιδιαίτερα προς ανακούφιση των ασθενέστερων στρωμάτων.
Για τον ψηφιακό μετασχηματισμό του κράτους εκμεταλλεύτηκε την προεργασία σε θεσμικό επίπεδο της προηγούμενης κυβερνητικής περιόδου και τους περιορισμούς του λοκντάουν για να υπερβεί τις αντιστάσεις της διοίκησης (‘path dependency’) στην ραγδαία αύξηση της παροχής των ψηφιακών υπηρεσιών από το δημόσιο. Οι πολίτες υποδέχτηκαν με ανακούφιση τις νέες αυτές δυνατότητες. Ωστόσο, άλλες μεταρρυθμίσεις για την ουσιαστική αναδιοργάνωση του δημοσίου τομέα, την καλύτερη αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού και την εδραίωση της χρηστής διακυβέρνησης δεν προωθήθηκαν δυναμικά μετά το 2019.
Ένα στοιχείο που προβληματίζει για την επόμενη κυβερνητική ηγεσία είναι ότι δημιουργήθηκαν όροι ενός ασύμμετρου κομματικού συστήματος. Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι η νέα κυβέρνηση δεν θα νιώθει την πίεση ενός ισχυρού ανταγωνιστικού κόμματος, ώστε να έχει ένα πραγματικό κίνητρο για την ενίσχυση των κυβερνητικών αποτελεσμάτων. Η δεύτερη θητεία των περισσότερων κυβερνήσεων χαρακτηρίστηκε από χαμηλότερη δυναμική μεταρρυθμιστικού έργου και σοβαρά προβλήματα διεύθυνσης (πχ Παπανδρέου 1985-1989, Σημίτης 2000-2004, Καραμανλής 2007-2009).
Ταυτόχρονα, ένα ασύμμετρο κομματικό σύστημα δεν προσφέρει ισχυρό κοινοβουλευτικό έλεγχο και λογοδοσία της κυβέρνησης. Λιγότεροι αντιπολιτευόμενοι βουλευτές χωρίς ιδιαίτερη κυβερνητική εμπειρία θα έχουν ένα σοβαρό μειονέκτημα πολιτικού ελέγχου έναντι έμπειρων κυβερνητικών στελεχών και αριθμητικά υπέρτερης συμπολίτευσης.
Ωστόσο, για τα δεδομένα της ελληνικής πολιτικής θα είναι ασφαλέστερο να αναδειχθεί η νέα κυβέρνηση με επαρκή, και όχι οριακή, κοινοβουλευτική ισχύ, γιατί αυτό θα απομακρύνει το ενδεχόμενο αποσταθεροποίησης από διαφωνούντες στο πλαίσιο της νομοθέτησης των ουσιαστικών μεταρρυθμίσεων που δεν έχουν ακόμη ολοκληρωθεί.
Χαρακτηριστικά να αναφερθεί η υστέρηση στις οργανωτικές δομές του δημοσίου, τη διαλειτουργικότητα, την αξιολόγηση και κινητροδότηση του ανθρωπίνου δυναμικού, ζητήματα τα οποία διαφέρουν από την ραγδαία χρήση των ψηφιακών δημόσιων υπηρεσιών.
Ακόμη, η οικονομική διακυβέρνηση στο πλαίσιο της ΕΕ θα μεταβληθεί άρδην, με επιστροφή στην ισχύ των δημοσιονομικών κανόνων και την στενή επιτήρηση των οικονομιών. Η Ελλάδα εξακολουθεί να έχει μπροστά της ουσιαστικές προκλήσεις για την οικονομική βιωσιμότητα, όπως εύστοχα επιχειρηματολόγησε ο Διοικητής της Τραπέζης της Ελλάδας κ. Στουρνάρας. Δεν έχουμε θέσει σταθερά θεμέλια, όπως η Ιρλανδία, και αυτό οφείλεται κυρίως στο ότι η κεντρική διοίκηση εξακολουθεί να είναι ο αδύναμος κρίκος. Μία πιθανή εστία προβλημάτων είναι η επάρκεια των φορολογικών ελέγχων για να αποτραπεί η διαφαινόμενη φορο-αποφυγή και η νέα υστέρηση των δημοσίων εσόδων.
Η νέα κυβερνητική ηγεσία θα πρέπει να λειτουργήσει αναθεωρητικά ως προς τον ίδιο τον πυρήνα της λειτουργίας της. Η καθιέρωση νέων μέσων συντονισμού του κυβερνητικού έργου την τελευταία δεκαετία (ΓΓ Συντονισμού, επιτελικό κράτος) είναι στην σωστή κατεύθυνση, αλλά σε ορισμένα χαρτοφυλάκια εξακολουθεί να ισχύει η μεταρρυθμιστική αβελτηρία με κυριότερο ζήτημα την αναβάθμιση του δημοσίου τομέα, πέραν των ψηφιακών υπηρεσιών, και τη διαφαινόμενη αδυναμία αποτελεσματικών φορολογικών ελέγχων. Ο τρόπος με τον οποίο στελεχώθηκαν και αξιολογήθηκαν ορισμένα κυβερνητικά στελέχη την περίοδο 2019-2023 δείχνει ότι σε πολλά χαρτοφυλάκια όφειλαν να γίνουν εγκαίρως οι αναγκαίες συστάσεις και αλλαγές.
Ο ασφαλέστερος τρόπος αξιολόγησης του κυβερνητικού έργου είναι οι συγκριτικοί δείκτες ΕΕ και ΟΟΣΑ στα διάφορα πεδία πολιτικής. Στις επόμενες εκλογές εκλογικό σώμα και συμπολίτευση θα πρέπει να λειτουργήσουν ως συν-πηδαλιούχοι, προκειμένου ο πλους της Ελλάδας να είναι αμετάκλητα στην κατεύθυνση της ανθεκτικότητας του πολιτικού συστήματος και της βιωσιμότητας του κράτους και της οικονομίας.
*Ο Μάνος Παπάζογλου είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Πολιτικών Συστημάτων στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου
