«Καλό είναι να μη βάζεις τα βελονάκια μύτη με μύτη γιατί δεν μπορείς να ράψεις», λέει ο θυμόσοφος λαός. Το γνωμικό μάς το θύμισε πρόσφατα μια βετεράνος αρχαιολόγος σε μια συζήτηση για το θέμα που τάραξε (ξανά) την κοινότητα των αρχαιολόγων και έγινε αφορμή για μια νέα μετωπική σύγκρουση μεταξύ του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων (ΣΕΑ) και του υπουργείου Πολιτισμού, που ως συνήθως ξεκινάει με επίσημες ανακοινώσεις και εξαπλώνεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Αρχαιολόγοι που μίλησαν στην «Κ», υπό το καθεστώς της ανωνυμίας καθώς υπηρετούν στην Αρχαιολογική Υπηρεσία, έκαναν λόγο για πολιτική βεντέτα μεταξύ της ηγεσίας του υπουργείου Πολιτισμού και της ηγεσίας του ΣΕΑ, που τροφοδοτείται και από τη μια και από την άλλη πλευρά με κάθε τρόπο. «Από ένα σημείο και μετά μοιάζει με αυτοεκπληρούμενη προφητεία», σχολιάζει αρχαιολόγος με μεγάλη εμπειρία. «Δεν γίνεται καμία ουσιαστική προσπάθεια προσέγγισης, με αποτέλεσμα το πλαίσιο να είναι μονίμως αρνητικό και να έχει επιπτώσεις στην υπηρεσία».
Οσοι έχουν την παραπάνω αντίληψη –και δεν είναι λίγοι– είδαν το τελευταίο επεισόδιο αυτής της πολιτικής διαμάχης με απορία και αναρωτήθηκαν γιατί το υπουργείο επέλεξε αυτή τη χρονική στιγμή για να λάβει ένα σκληρό μέτρο απέναντι σε ένα εξίσου σκληρό πολιτικά διοικητικό συμβούλιο, του οποίου όμως η θητεία λήγει σε λίγες εβδομάδες.
Η απόφαση
Τι έχει συμβεί; Συνοπτικά, με απόφαση του ΥΠΠΟ ανακαλείται από τις 10 Οκτωβρίου η παραχώρηση του ακινήτου στην οδό Ερμού 134-136 που στεγάζει τα γραφεία του ΣΕΑ για παράβαση των όρων παραχώρησης και για λόγους «δημοσίου συμφέροντος». Αφορμή της ανάκλησης ήταν η διοργάνωση μιας εκδήλωσης για το ναυάγιο της Πύλου που έγινε τον Ιούλιο στον κήπο του ακινήτου, για την οποία ο ΣΕΑ δεν είχε λάβει άδεια από το υπουργείο για να επιτρέψει σε τρίτους να κάνουν εκδήλωση στον χώρο. Επιπλέον, δεν καταβλήθηκαν τέλη υπέρ του Οργανισμού Διαχείρισης Ανάπτυξης Πολιτιστικών Πόρων και η εκδήλωση δεν είχε σχέση με την αρχαιολογία, τις επιστήμες και τις τέχνες. Ο ΣΕΑ αντέδρασε με μια ανακοίνωση που υπογράφουν όλες οι παρατάξεις του, κατηγορώντας το υπουργείο για αυταρχισμό και λογοκρισία, απέστειλε εξώδικο στο ΥΠΠΟ ζητώντας την ανάκληση της απόφασης και όπως πληροφορούμαστε ετοιμάζει προσφυγή στο Συμβούλιο της Επικρατείας.
Η διοργάνωση εκδήλωσης για το ναυάγιο της Πύλου στον κήπο του ακινήτου ήταν η αφορμή για το νέο «θερμό επεισόδιο».
Αν μπούμε στα ενδότερα των αρχαιολόγων, θα δούμε ότι σε περίπου ένα μήνα θα στηθούν κάλπες για να εκλεγούν οι νέοι τους αντιπρόσωποι. Το απερχόμενο Δ.Σ. διοικείται από πέντε παρατάξεις (καμία δεν έχει απόλυτη πλειοψηφία) με πρόεδρο από το 2020 την αρχαιολόγο Δέσποινα Κουτσούμπα. Υπό την ηγεσία της –αλλά και με ομόφωνες αποφάσεις του συλλόγου, όπως τονίζουν πηγές του περιβάλλοντος της– ο ΣΕΑ ανέβασε τους τόνους παίζοντας «σκληρό ροκ» απέναντι στις πολιτικές του ΥΠΠΟ με απεργίες, διαδηλώσεις και επιθετικές δηλώσεις για τα μεγάλα θέματα που απασχόλησαν τον πολιτισμό, όπως ο σταθμός Βενιζέλου του μετρό Θεσσαλονίκης, η υπόθεση της συλλογής Στερν, το «τσιμέντωμα» της Ακρόπολης. Δεν ήταν, ωστόσο, λίγες οι φορές που τα πράγματα ξέφυγαν από τα όρια και οι επιθέσεις έγιναν προσωπικές και τοξικές. Η κ. Κουτσούμπα, η οποία προέρχεται από την Ενωτική Αγωνιστική Κίνηση Εργαζομένων του ΥΠΠΟ και έχει εκλεγεί περιφερειακή σύμβουλος Αττικής με την παράταξη της ΑΝΤΑΡΣΥΑ, έχει δηλώσει ότι δεν θα ήθελε να συνεχίσει στη θέση της προέδρου.
Παρ’ όλα αυτά, θα είναι υποψήφια στις επικείμενες εκλογές. Πηγές του ΣΕΑ αφήνουν τις τελευταίες μέρες ανοιχτά όλα τα ενδεχόμενα για τις προθέσεις της. Αρκετοί εκτιμούν ότι μετά την απόφαση «έξωσης», το κλίμα στις τάξεις των αρχαιολόγων έχει πολωθεί και αυτό θα ωφελήσει τη νυν διοίκηση του ΣΕΑ στις επερχόμενες εκλογές. Αντιστοίχως, φαίνεται το πολεμικό κλίμα να μην ευνοεί πλέον τις δειλές πρωτοβουλίες συσπείρωσης μελών του συλλόγου που εκφράζουν πιο μετριοπαθείς απόψεις και μια στάση λιγότερο συγκρουσιακή. Ορισμένοι αρχαιολόγοι είδαν την απόφαση του υπουργείου λίγο ή πολύ ως αναμενόμενη. «Είχε φτάσει ο κόμπος στο χτένι», λένε και μάλιστα κάποιοι είχαν αρχίσει να σκέφτονται το ενδεχόμενο αποχώρησής τους από τον ΣΕΑ πριν από τις τελευταίες εξελίξεις εξαιτίας της πολιτικής επιθετικότητας που εκφράζει. Οι κόντρες, πάντως, φαίνεται να αθροίζονται τελικώς στο πολιτικό κεφάλαιο της κ. Μενδώνη, της μόνης υπουργού της οποίας η θητεία ανανεώθηκε στο ίδιο χαρτοφυλάκιο μετά τις εκλογές. Της πιστώνεται ότι στα πρώτα τέσσερα χρόνια δεν δίστασε να συγκρουστεί με αντιλήψεις και δυνάμεις που εκφράζουν μια κρατικιστική και φοβική κουλτούρα στη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς, προτιμούν τη γραφειοκρατική ακινησία και αντιτίθενται σε κάθε προσπάθεια σύνδεσής της με την οικονομική ανάπτυξη και την εξωστρέφεια. Δεν είναι τυχαίο ότι στην πρώτη της θητεία ολοκλήρωσε 820 έργα, ενώ η αντίστοιχη επίδοση επί ΣΥΡΙΖΑ ήταν μόλις 50.
Αλλοι αρχαιολόγοι με τους οποίους μιλήσαμε κάνουν λόγο για μια «ασύμμετρη απόφαση» σε σχέση με το «παράπτωμα» του συλλόγου και υποστηρίζουν πως αν ανοίξει ο φάκελος με τα ακίνητα του ΥΠΠΟ που έχουν δοθεί σε ιδρύματα και συλλόγους, «θα έχουμε εκπλήξεις».
Πηγές του ΣΕΑ σημειώνουν επίσης ότι το επίμαχο ακίνητο παραχωρήθηκε επί υπουργίας Μερκούρη το 1982, στο πλαίσιο παραχώρησης διατηρητέων κτιρίων που ανήκαν στο ΥΠΠΟ σε υπηρεσίες, συλλόγους και ιδρύματα, σε μια λογική ενός πρώιμου και ελεγχόμενου «gentrification» της περιοχής. «Εκείνη την εποχή έγινε μια συνολική παρέμβαση για να αλλάξει ο χαρακτήρας της Πλάκας και να φύγει η παραβατικότητα. Υπηρεσίες του υπουργείου στεγάστηκαν σε πρώην οίκους ανοχής και κτίρια που ήταν συνεργεία αυτοκινήτων. Εμείς ανοίξαμε το κτίριο στην κοινωνία, ενώ άλλα ιδρύματα το ανοίγουν μόνο στα μέλη τους», λένε. Οι ίδιες πηγές ερμηνεύουν την απόφαση ως τιμωρητική για τη δράση του συλλόγου και ως ευθεία παρέμβαση στην εσωτερική του λειτουργία από μια πολιτική ηγεσία η οποία, τονίζουν, δεν έχει δεχτεί να τους συναντήσει τα τελευταία χρόνια.
Είναι γεγονός ότι ο ΣΕΑ είχε πάντα έναν αντιπολιτευτικό και παρεμβατικό ρόλο και συχνά ερχόταν σε σύγκρουση με τις εκάστοτε ηγεσίες του υπουργείου Πολιτισμού. Παλαιότεροι αρχαιολόγοι θυμούνται ότι πάντα υπήρχαν διαξιφισμοί και επιθετικές ανακοινώσεις, αλλά ο σύλλογος που εκπροσωπεί τη βασική επαγγελματική ομάδα του υπουργείου πάντα «συνομιλούσε» με την ηγεσία για τα θεσμικά του ζητήματα. «Η σημερινή κατάσταση έχει βαρύτατες επιπτώσεις στην υπηρεσία, καθώς ακόμη και σε θέματα που θα μπορούσαν να υπάρξουν βελτιώσεις, όπως το νέο νομοθετικό πλαίσιο για τα μεγάλα μουσεία, τίποτα δεν μπορεί να προχωρήσει εάν ο σύλλογος δεν μπορεί να συνομιλήσει πραγματικά με την υπουργό», επισημαίνουν.
Οι μεγάλες κόντρες στον στίβο του πολιτισμού
Σταθμός Βενιζέλου. Το 2019, το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο έδωσε το πράσινο φως για την απόσπαση και επανατοποθέτηση αρχαιοτήτων στον σταθμό Βενιζέλου του μετρό Θεσσαλονίκης. Εγιναν κινητοποιήσεις και διαμαρτυρίες για το «έγκλημα της Βενιζέλου» και σφοδρές πολιτικές συγκρούσεις. Οι αρχαιότητες τελικά αποσπάστηκαν και βρίσκονται
σε διαδικασία επανατοποθέτησης.
Το «τσιμέντο» στην Ακρόπολη. Στα τέλη του 2020 ξέσπασε νέα σύγκρουση μεταξύ αρχαιολόγων και υπουργείου Πολιτισμού με επίκεντρο τους νέους διαδρόμους της Ακρόπολης και τις καταγγελίες για το «τσιμέντωμά» τους. Στο στόχαστρο βρέθηκε τότε και ο καθηγητής Μανόλης Κορρές. Στον Ιερό Βράχο ανέβηκε κλιμάκιο και της UNESCO για έλεγχο και βρήκε την κατάσταση στην Ακρόπολη «εξαιρετική» και το μνημείο «πολύ καλά προστατευμένο».
Συλλογή Στερν. Από τις πιο σφοδρές συγκρούσεις ήταν η υπόθεση της συλλογής Στερν και η νομική φόρμουλα που επεξεργάστηκε το ΥΠΠΟ το 2022 για τον επαναπατρισμό της ύστερα όμως από 25 χρόνια. Η κ. Μενδώνη κατηγορήθηκε για νομιμοποίηση της αρχαιοκαπηλίας και παράβαση καθήκοντος, ενώ ο ΣΕΑ επέμενε πως έπρεπε να ελεγχθεί η προέλευση όλης της συλλογής και η διεκδίκηση να γίνει δικαστικά.
Τα πέντε μουσεία. Η μετατροπή πέντε μεγάλων μουσείων της χώρας σε ΝΠΔΔ και η αυτονόμησή τους από τον υπηρεσιακό κορμό του ΥΠΠΟ ήταν αιτία νέων συγκρούσεων και κινητοποιήσεων. Ο ΣΕΑ κάλεσε σε κινητοποιήσεις διαρκείας, για να μην εφαρμοστεί η νέα νομοθεσία, και ακόμη ορισμένοι φορείς αντιμετωπίζουν προβλήματα λειτουργίας.
Λίνα Μενδώνη: «Εδιναν το μνημείο για κομματικές εκδηλώσεις και μπαζάρ»
Ρωτήσαμε την υπουργό Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη τι απαντά στις αιτιάσεις του ΣΕΑ ότι η ανάκληση της παραχώρησης του κτιρίου είναι ευθεία επίθεση στην ελευθερία του λόγου και του συνδικαλισμού. «Είναι προφανές ότι η γενόμενη ανάκληση έγινε αποκλειστικά για λόγους νομιμότητας και δεν έχει καμία σχέση με την ελευθερία του λόγου ή της συνδικαλιστικής δράσης του ΣΕΑ. Κανείς δεν υπαγορεύει στον ΣΕΑ τι θα λέει ή πώς θα δρα ως σωματείο. Αυτό που στερείται ο ΣΕΑ με την ανάκληση είναι ότι δεν μπορεί πλέον να συνεχίσει να χρησιμοποιεί τον χώρο καθ’ υπέρβαση της χρήσης που του επιτράπηκε και να τον παραχωρεί σε τρίτους, προκειμένου να κάνουν αυτοί εκδηλώσεις εντός μνημείου, χωρίς άδεια του υπουργείου Πολιτισμού και χωρίς καταβολή τελών, τα οποία όμως απαιτούνται για όλους τους υπόλοιπους Ελληνες.
Επισημαίνω στο σημείο αυτό ότι, όπως διαπιστώθηκε, ο ΣΕΑ χρησιμοποιούσε τον μνημειακό χώρο και για πώληση ρούχων και αξεσουάρ, για μπαζάρ, διάφορα πάρτι, εκδηλώσεις κομματικού χαρακτήρα, χορευτικές παραστάσεις, εκδηλώσεις διαφόρων ιδιωτικών ομάδων, μουσικές βραδιές παντός είδους, παιδικές εκδηλώσεις, ακόμη και συνελεύσεις άλλων φορέων, άσχετων προς τον ΣΕΑ.
Οι περισσότερες από τις δράσεις αυτές πραγματοποιούνταν στον χώρο έναντι αντιτίμου. Είναι η αυθαιρεσία αυτή μέρος της ελευθερίας της έκφρασης του ΣΕΑ; Ανήκουν οι εκδηλώσεις στη δράση του ΣΕΑ για την προστασία των συνδικαλιστικών επαγγελματικών συμφερόντων των αρχαιολόγων-μελών του; Αν ναι, τότε η δυνατότητα του να προβαίνει σε τέτοιες ενέργειες πράγματι πλήττεται!».
