Το δέσιμο των ποδιών στις γυναίκες, γνωστό στα αγγλικά ως footbinding, ήταν ένα κινεζικό έθιμο που περιλάμβανε το σπάσιμο των τεσσάρων μικρών δαχτύλων του ποδιού ώστε να σφίξει και να μικρύνει το πέλμα. Αρχιζε από την ηλικία των έξι και ήταν εξαιρετικά επώδυνο, προκαλώντας έλκος, παράλυση και γάγγραινα. Το έθιμο, που ξεκίνησε στην ύστερη αυτοκρατορική Κίνα, διατηρήθηκε μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα. Πολλές φορές ήταν οι ίδιες οι γυναίκες που το υπερασπίζονταν, ως προίκα για έναν καλό γάμο.
Κι όμως, ένα τόσο ισχυρό έθιμο, με ρίζες πολλών αιώνων, άλλαξε μέσα σε μία γενιά. Οι θεωρίες για αυτήν την αλλαγή είναι πολλές και σε μεγάλο βαθμό αντικρουόμενες, όμως συμφωνούν σ’ ένα πράγμα: όποτε και όπως ακριβώς και ν’ άλλαξε το έθιμο, αυτό έγινε με εξωφρενικά ταχείς ρυθμούς. Για να έχουμε μια ιδέα, το ποσοστό γυναικών με δεμένα πόδια στο Tinghsien, μια περιοχή νότια του Πεκίνου, πήγε από 99% το 1889, στο 94% το 1899, στο μηδέν το 1919.
Αντίστοιχα παραδείγματα υπάρχουν πολλά: η κατάργηση του δουλεμπορίου στη Βρετανική Αυτοκρατορία, η αποστιγματοποίηση της ισπανικής σημαίας στη μεταφρανκική Ισπανική Δημοκρατία, η εξάπλωση της αντικαπνιστικής νομοθεσίας ανά την υφήλιο. Η κοινωνική αλλαγή γενικά δεν συμβαίνει γραμμικά, αλλά με τρόπο που θα λέγαμε πως μοιάζει περισσότερο με σίγμα τελικό: αρχίζει με μικρά βήματα αλλά φτάνει σ’ ένα σημείο καμπής, από το οποίο και έπειτα γίνεται ο κανόνας και όχι η εξαίρεση.
Μια τέτοια περίπτωση ραγδαίας αξιακής αλλαγής έζησα και εγώ ο ίδιος, όταν στα τέλη του 2015 θα ξεκινούσε μεταξύ των καθηγητών του κολεγίου της Οξφόρδης στο οποίο εργαζόμουν η συζήτηση για το αν θα πρέπει να υψώσουμε τη ΛΟΑΤΚΙ σημαία τον Φεβρουάριο – θεματικό μήνα αφιερωμένο στη ΛΟΑΤΚΙ ιστορία. Δεν ήταν η πρώτη φορά που θα γινόταν αυτή η συζήτηση. Τα επιχειρήματα ένθεν και ένθεν ήταν πια γνωστά. Με εξαίρεση ένα, που προστέθηκε στην πλευρά όσων υποστηρίζαμε την ύψωση της σημαίας: με τόσα άλλα κολέγια να έχουν πλέον κάνει το βήμα, με τόσες ΛΟΑΤΚΙ σημαίες εκεί έξω, η μη ύψωση της σημαίας άρχιζε να ενέχει εντονότερο συμβολισμό ως προς το τι πρεσβεύει το κολέγιό μας από την απόφαση να υψωθεί. Η σημαία ήταν το φυσιολογικό και οτιδήποτε άλλο η εξαίρεση. Εντέλει, η απόφαση που πάρθηκε ήταν να υψωθεί η σημαία, μια πράξη που συνεχίζεται από το 2016 μέχρι και σήμερα.
Η κοινωνική αλλαγή γενικά δεν συμβαίνει γραμμικά. Αρχίζει με μικρά βήματα, αλλά φτάνει σ’ ένα σημείο καμπής, από το οποίο και έπειτα γίνεται ο κανόνας.
Αν αντικαταστήσουμε τις σημαίες με τη νομοθεσία για τον γάμο ομόφυλων ζευγαριών και τα κολέγια με τα κράτη του δυτικού κόσμου –εκεί δηλαδή που θέλουμε να ανήκουμε–, το επιχείρημα βρίσκει την ίδια ακριβώς εφαρμογή. Ας πάρουμε ως παράδειγμα την Ευρωπαϊκή Ενωση των «15», συμπεριλαμβανομένης δηλαδή και της διεύρυνσης του 1995. Από το 2001, όταν η Ολλανδία θέσπισε πρώτη το δικαίωμα γάμου στα ομόφυλα ζευγάρια, μέχρι σήμερα έχουν μείνει μόνο δύο κράτη-μέλη που δεν έχουν θεσπίσει τέτοιο δικαίωμα: η Ιταλία και η Ελλάδα. Αν το 2001 το βάρος της πειθούς ως προς το τι πρέπει να γίνει έπεφτε σε όσους υποστήριζαν την εισαγωγή του μέτρου, το 2024 το βάρος μάλλον πέφτει σε όσους αντιδρούν με μια τέτοια προοπτική.
Η ελληνική κοινωνία δεν έχει μείνει απλός θεατής αυτής της θεαματικής αξιακής αλλαγής. Από το 2010 μέχρι και σήμερα η κοινή γνώμη έχει επιδείξει αυξημένα επίπεδα ανοχής προς τα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ. Δεν είναι πρωτοπόρος, σε καμία περίπτωση. Δεν βρίσκεται όμως και στο 2009, όταν για παράδειγμα μόνο το 1/4 των ερωτώμενων (24,7%) ένιωθε άνετα αν ένας γκέι ή μια λεσβία κατείχαν ανώτατη εκλεγμένη πολιτική θέση. Μέχρι το 2023 το ποσοστό είχε ανέβει στο 61%. Η μετάλλαξη αυτή γίνεται εμφανής ακόμη και όταν συγκρινόμαστε με τους υπόλοιπους εταίρους. Στην ερώτηση για το εάν θα ένιωθες άνετα να έχεις συνάδελφο στη δουλειά κάποιον που είναι γκέι, λεσβία ή αμφισεξουαλικό άτομο, το ποσοστό που νιώθει άνετα ή αδιάφορα βρίσκεται ακριβώς στον ευρωπαϊκό μέσο όρο (76% – όλα τα στοιχεία από το ευρωβαρόμετρο). Οχι αυτόν της Ε.Ε.-15, αλλά και πάλι η μεταβολή είναι εμφανής.
Και κάτι τελευταίο: Η Γαλλία και η Μεγ. Βρετανία πέρασαν αντίστοιχους νόμους σχεδόν παράλληλα, αμφότερες στις αρχές του 2013. Ενώ στην περίπτωση της Μεγ. Βρετανίας δεν «άνοιξε μύτη», στη Γαλλία υπήρξαν μεγάλες κινητοποιήσεις. Και αυτή η διαφορά δεν οφείλεται στην υφέρπουσα καθολική παράδοση μιας κατά τα άλλα παραδειγματικής περίπτωσης κοσμικού κράτους. Αντίθετα, οφείλεται στο γεγονός ότι ενώ στη Γαλλία την πέρασαν οι Σοσιαλιστές, βγάζοντας στους δρόμους τη συντηρητική Δεξιά, στη Μεγ. Βρετανία η πρωτοβουλία ανήκε στην κυβέρνηση των Συντηρητικών, που απλώς δίχασαν μερίδα των ψηφοφόρων τους. Αυτή η επισήμανση εξηγεί γιατί και στην Ελλάδα μια τέτοια απόφαση δεν φαίνεται να δημιουργεί καμία κοινωνική αναταραχή. Το 50% του εκλογικού σώματος που δείχνει να μη συμφωνεί απαρτίζεται σε μεγάλο βαθμό από ψηφοφόρους του κόμματος που φέρνει το νομοσχέδιο στη Βουλή. Αυτή η διασταυρούμενη πίεση εμποδίζει και τη μετατροπή της διαφωνίας σε κοινωνική αναταραχή.
Ο κ. Ηλίας Ντίνας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης και κάτοχος της ελβετικής έδρας στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας.
