Η ανέγερση εμβληματικών κτιρίων υπήρξε ανέκαθεν ο ασφαλέστερος τρόπος για την επίδειξη προβολής ισχύος. Καθώς οι κοινότητες συσπειρώνονταν διαχρονικά μέσα από οργανωμένα συστήματα θρησκείας, αυτή η συμβολική ατζέντα εφαρμοζόταν συνήθως με την οικοδόμηση θρησκευτικών κτιρίων, όπως ο Παρθενώνας ή η Αγία Σοφία.
Επί βασιλείας Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου, η Κωνσταντινούπολη είναι σκιά του αυτοκρατορικού της παρελθόντος. Τότε, ο Θεόδωρος Μετοχίτης ήταν ίσως ο πιο ισχυρός άνδρας στο Βυζάντιο μετά τον αυτοκράτορα: αυλικός (λογοθέτης του Γενικού: «υπουργός Οικονομικών» και μετά μέγας λογοθέτης: «πρωθυπουργός») και με τεράστια περιουσία, ήταν ταυτόχρονα και ο επιφανέστερος λόγιος της εποχής του. Ακολουθώντας το προαιώνιο πρότυπο επέλεξε, και αυτός, ως αιώνιο σύμβολο της ισχύος του την ανέγερση μιας εκκλησίας το 1316. Δεν οικοδόμησε όμως έναν νέο ναό, αλλά διάλεξε να ανακατασκευάσει ένα ιστορικό μοναστήρι της Κωνσταντινούπολης, τη Μονή της Χώρας, που είχε ανεγερθεί από τη θρυλική δυναστεία των Κομνηνών, δηλαδή τη Μαρία Δούκαινα και τον Ισαάκιο Κομνηνό, στον 11ο και 12ο αιώνα αντίστοιχα, επί αρχαιότερων ακόμη ερειπίων. Αυτή η επιλογή συνέδεε τον Μετοχίτη με ένα αυτοκρατορικό καθίδρυμα, ενώ ταυτόχρονα αναδείκνυε τη σημασία του παρελθόντος και των υλικών του καταλοίπων στο Βυζάντιο, αφού ουσιαστικά ο κτήτορας «αναστήλωνε» ένα μνημείο. Με τον ίδιο τρόπο και οι κατακτητές Οθωμανοί επιχειρούν να ενσωματώσουν το ελληνορθόδοξο παρελθόν στο δικό τους μουσουλμανικό παρόν, μετατρέποντας τον 16ο αιώνα τη Μονή της Χώρας σε τζαμί.
Κατά τον 19ο αιώνα, η ανάδειξη της σημασίας των μνημείων ως υλικών τεκμηρίων της επιστημονικής θεώρησης του παρελθόντος από τη νεωτερικότητα και η χρήση τους στην οικοδόμηση των μεγάλων εθνικών αφηγημάτων οδήγησε στη θεσμική θωράκιση της υπόστασής τους. Μετά τον πόλεμο η κεμαλική κυβέρνηση, μολονότι τα μνημεία του ελληνορθόδοξου παρελθόντος της Κωνσταντινούπολης δεν μπορούσαν να υπηρετήσουν το τουρκικό εθνικό αφήγημα, στο πλαίσιο της εκκοσμίκευσης του κράτους και του προσανατολισμού του προς τη Δύση, ακολούθησε επιλεκτικά αυτή την εξέλιξη, μετατρέποντας τη Μονή της Χώρας σε μουσείο και επιτρέποντας ταυτόχρονα στο Byzantine Institute of America να συντηρήσει το μνημείο και να αποκαλύψει τον χριστιανικό του διάκοσμο. Τύχη αγαθή, η βυζαντινή εκκλησία είναι από τις ελάχιστες στην Κωνσταντινούπολη που είχε επιβιώσει με περιορισμένες απώλειες έως τις μέρες μας, προσφέροντάς μας ένα πολύτιμο δείγμα της παλαιολόγειας τέχνης με τα συγκλονιστικά ψηφιδωτά και τις τοιχογραφίες της. Εκτοτε η Μονή της Χώρας, όπως και η Αγία Σοφία, ενσωματώθηκαν στην ακμάζουσα τουριστική βιομηχανία της γείτονος χώρας. Ωστόσο, αυτό δεν στάθηκε αρκετό για να σώσει το μνημείο από τον αξιοθρήνητο αναχρονισμό της μετατροπής της Μονής της Χώρας σε τζαμί.
Ακόμη και αν αυτή η κίνηση έχει εσωτερική πολιτική στόχευση, δεν παύει να υποβαθμίζει σοβαρά την κατάσταση ενός μνημείου της παγκόσμιας κληρονομιάς και να περιορίζει δραστικά την προσβασιμότητα σε αυτό καθώς και την απόλαυση των ιστορικών και αισθητικών αξιών του, άρα να θέτει προ των ευθυνών της τη διεθνή κοινότητα. Η Ελλάδα, η οποία αντιμετωπίζει ισότιμα τα μνημειακά κατάλοιπα που βρίσκονται στην επικράτειά της, και μάλιστα όλων των εποχών και όλων των ετεροτήτων, ως θεματοφύλακας και της ελληνορθόδοξης βυζαντινής κληρονομιάς έχει την απαίτηση να εφαρμόζονται αντίστοιχα οι διεθνείς συμβάσεις από όλα τα κράτη που έχουν το προνόμιο να διαθέτουν μνημεία της.
* Ο κ. Δημήτρης Αθανασούλης είναι βυζαντινολόγος, έφορος Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και Δωδεκανήσου.
